img096 (8)

Jurgen Habermas

z pewnymi tendencjami rozwojowymi, które mogą prowadzić do stopniowego skruszenia tego, co nazwaliśmy ramami instytucjonalnymi. Jawne panowanie autoryta-tyrnego państwa ustępuje manipulacyjnym przymusom zarządzania teehniczno-operacyjnego. Moralne ustanowienie usankcjonowanego porządku, a tym samym działanie komunikacyjne nastawione na językowo artykułowany sens i zakładające uwewnętrznienie norm, jest w coraz większym stopniu zastępowane przez zachowania uwarunkowane. Zarazem wielkie organizacje jako takie podporządkowywane są coraz bardziej strukturom działania celowo-racjonalnego. Wysoko uprzemysłowione społeczeństwa zdają się zbliżać do modelu kontroli zachowań sterowanej raczej przez bodźce zewnętrzne niż przez normy. Kierowanie za pośrednictwem ustalonych bodźców odgrywa coraz większą rolę, zwłaszcza w dziedzinach pozornie subiektywnej wolności (wybory, konsumpcja, sposób spędzania wolnego czasu). Społeczno-psychologicznym znamieniem czasu jest nie tyle osobowość autorytarna, ile rozbicie struktury super-ego. Wzrost zachowań przystosowawczych to jednakże tylko odwrotna strona procesu rozkładu sfery językowo zapośred-niczonych wzajemnych oddziaływań przez strukturę działania celowo-racjonalnego. Subiektywnym odpowiednikiem tego procesu jest okoliczność, że nie tylko w świadomości nauk o człowieku, ale i w świadomości ludzi zaciera się różnica między działaniem celowo-racjonalnym a wzajemnym oddziaływaniem. Jest to kolejny dowód ideologicznej siły świadomości technokratycznej.

Technika i nauka jako „ideologia”

VII

Pod wpływem obydwu wymienionych tendencji rozwojowych społeczeństwo kapitalistyczne zmieniło się tak, że do jego analizy nie można już stosować bezwarunkowo dwóch kluczowych kategorii Marksowśkich, to jest walki klasowej i ideologii.

Walka klas społecznych jako taka ukształtowała się dopiero na podłożu kapitalistycznego sposobu produkcji. Tym samym zaistniała obiektywna możliwość, aby spoglądając wstecz, stwierdzić występówa-n i e klasowej struktury w społeczeństwach tradycyjnych, ukonstytuowanych w sposób bezpośrednio polityczny. Kapitalizm regulowany przez państwo, produkt reakcji na wynikłe z otwartego antagonizmu klasowego zagrożenie systemu, łagodzi konflikt klasowy. System późnokapitali-:;tyczny określa polityka rekompensat zapewniająca lojalność ludzi zależnych od zapłaty, inaczej — polityka unikania konfliktów. Zachodzi przeto stosunkowo duże prawdopodobieństwo, że konflikt, wraz z prywatną formą użytkowania kapitału wbudowany w strukturę społeczeństwa, pozostanie niewidoczny. Przysłaniają go inne konflikty, które są wprawdzie również uwarunkowane a|K isobem produkcji, ale nie mogą już przybrać postaci konfliktu klasowego. We wspomnianej już pracy Claus < )ITe analizuje ów paradoksalny stan rzeczy polegający im tym, że otwarte konflikty społecznych interesów wybuchają z tym większym prawdopodobieństwem, im mniej naruszenie tych interesów zagraża systemowi. Źródło konfliktów stanowią potrzeby, leżące na margine-ic działalności państwa, są bowiem oddalone od utajonego konfliktu centralnego i w związku z tym nie ko-iy di ją z prawa pierwszeństwa przy usuwaniu zagrożeń.

.17(1