img102 (15)

rzetelność obserwacji. Zgodnie ze sformułowaniem H. F. Wrigh „rzetelność obserwacji określa się na ogól w obserwacyjnych badaniac dziecka w sposób empiryczny jako zgodność między osobami, któ przeprowadzają obserwacje jednocześnie i niezależnie od siebie”.' Wedlu Z. Zaborowskiego „rzetelność obserwacji mierzy się za pomocą wspólczyn nika korelacji między ocenami różnych obserwatorów oraz procente zgodnych wyników. Rzetelność obserwacji można zwiększyć przez dłuższ trening obserwacyjny oraz szczegółowe poznanie nie tylko samej scheduly obserwacyjnej, lecz także i założeń leżących u jej konstrukcji ora charakteru zjawisk obserwowanych”.^{1 2}

Wykorzystywane w badaniach naukowych obserwacje zachowania się mogą być przedmiotem analizy jakościowej lub ilościowej. Przedmiotem analizy jakościowej są obserwacje zarejestrowane w' formie słownego opisu zachowania się. Dotyczy on przebiegu określonych ruchów lub czynności, względnie zawiera dane wskazujące na ich zależność od determinujących je czynników.

Jakościowa analiza ruchów i czynności jest przeprowadzana w badaniach na. temat rozwoju psychicznego. Niektóre badania czynników determinujących przebieg uczenia się, jak też badania procesu socjalizacji dotyczące wpływu rodziny, nauczyciela, grup rówieśniczych na zachowanie się dzieci i młodzieży, opierają się na analizie faktów zaobserwowanych w zachowaniu się. Także przy wyjaśnianiu przyczyn trudności Wychowawczych, niedostosowania społecznego oraz niepowodzeń szkolnych opierano się na jakościowej analizie zachowania się. Spotykamy się z nią ponadto w badaniach z zakresu psychologii klinicznej dotyczących zaburzeń w zachowaniu się oraz genezy ich powstania.

Przykłady analizy jakościowej podaliśmy w rozdziale traktującym o psychologicznej interpretacji zachowania się. W podobny sposób może ona być dokonywana w badaniach naukowych mających na celu wykrycie zależności zachowania się od determinujących je czynników.

W badaniach naukowych zachowania się przeprowadzamy również jego analizę ilościową polegającą na liczbowym ujęciu wyników obserwacji. Może ono przyjmować formę liczenia częstości występowania określonych ruchów i czynności lub też ich pomiaru.

Uzyskanie odpowiedzi na niektóre pytania zawarte w problemie wymaga nieraz liczenia badanych zjawisk. Przy liczeniu ruchów lub czynności rejestrujemy ich każdorazowe wystąpienie w sytuacji określonej programem badań. Badając aktywność umysłową uczniów obserwujemy ich zachowanie się na lekcjach, ustalamy częstość spontanicznego zgłaszania się do odpowiedzi. Podobne badania można przeprowadzić w celu ustalenia różnic w aktywności umysłowej uczniów osiągających dobre, przeciętne i słabe postępy w nauce. Licząc zachowania agresywne zaobserwowane u dzieci, można uzyskać dane dotyczące związku agresywności z płcią, wiekiem lub innymi indywidualnymi właściwościami.

Analiza ilościowa, połączona z liczeniem faktów występujących w zachowaniu się, wymaga ich kategoryzacji. Polega ona na wyodrębnieniu głównych rodzajów ruchów, zachowań, czynności należących do badanej kategorii zjawisk.

Dokonując kategoryzacji możemy uwzględnić różne kryteria podziału. Jeśli przedmiotem obserwacji był rozwój motoryczny niemowlęcia, to dzieląc ruchy według uczestniczących w nich części ciała wyodrębnimy ruchy rąk, nóg, głowy, tułowia, ruchy mimiczne twarzy. Za kryterium podziału czynności możemy przyjąć formy kontaktów z przedmiotami, wyróżniając chwytanie, rzucanie, podnoszenie, obserwowanie, manipulowanie nimi. Z kolei chwytanie przedmiotów możemy podzielić na chwytanie‘spontaniczne i sprowokowane przez dorosłych, chwytanie przedmiotów będących źródłem podniet wzrokowych, słuchowych, węchowych, chwytanie przedmiotów ruchomych i nieruchomych, dużych i małych, kolorowych i szarych. Przy porządkowaniu głównych form aktywności ruchowej niemowlęcia wyodrębniamy takie czynności, jak wodzenie wzrokiem za przedmiotami, podnoszenie głowy, siadanie, raczkowanie, wstawanie, chodzenie. Wśród mimicznych ruchów twarzy można wyróżnić spontaniczne oraz wywołane przez określone podniety zewnętrzne. Z kolei mimiczne ruchy twarzy wywołane przez podniety zewnętrzne dzielimy — przyjmując za kryterium podziału rodzaj działających podniet — na reakcje na podniety wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe, dotykowe lub też na reakcje wywołane przez dorosłych, inne dzieci, pokarm, zabawki oraz różne zmiany w otoczeniu. Gdy przedmiotem obserwacji były ruchy całego ciała, można wśród nich wyróżnić ruchy związane z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych, ruchy występujące przy zabawie z dziećmi, ruchy związane z kontaktem z zabawkami oraz innymi przedmiotami z. otoczenia.

Ruchy niemowlęcia są stosunkowo proste i niezróżnicowane; u dzieci w wieku przedszkolnym, a tym bardziej szkolnym, ruchy stają się bardziej złożone i skoordynowane. Nie występują tu już zazwyczaj oddzielne ruchy, lecz złożone czynności. Wymaga to przyjęcia innych kryteriów podziału niż przy porządkowaniu ruchów niemowlęcia. Inwentarz czynności dziecka w wieku przedszkolnym, którego celem jest poznanie zabaw dziecka, za punkt wyjścia może przyjmować ich główne rodzaje: zabawy manipulacyj-

203

1

   H. F. Wright: Obserwacyjne metody badania dziecka. W: Podręcznik metod badania rozwoju dziecka. Pod red. P. H. Mussena. T. I, jw., s. 130

2

   Z. Zaborowski: Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, jw,, s. 180—181.