126,127 (3)

ironicznej podwójność sprowadza się do tego, że sformułowania służą innej intencji, niżby się wydawało z pozoru, np. chwalenie jest pośrednią krytyką. Istotą ironii jest więc sprzeczność między znaczeniami słów a intencją zawartą w kontekście. I tak np. Mickiewicz w niedokończonym poemacie Pan Baron z pozoru tylko beznamiętnie opowiada o swym ibohaterze:

Nie dziw tedy, żc Baron, budząc się w pościeli Edredonowych puchów, miększej od kąpieli,

I zza kotar indyjskich wysuwając głowę,

Powitał tymi słowy słońce południowe:

„Gdzie dobrze, tam ojczyzna”. — Już ruszył nawiasem Wstęgę tkaną z jedwabiu ze złotym kutasem.

(A. Mickiewicz Pan Baron)

W tej beznamiętnej z pozoru opowieści wyraża się ironiczny stosunek poety do bohatera. Służy temu drobiazgowy opis i przesadne podkreślanie wspaniałości otoczenia bohatera, prowadzące właśnie do efektu ironicznego. W wypowiedzi ironicznej słowa otrzymują więc inne niż zwykle zabarwienie emocjonalne, np. charakter żartobliwy ma ironia w następującym fragmencie:

Z dłonią na oczach zamkniętych — Jak poeta z dziecinnego widzenia —

Teraz ja sam Poeta,

Ja sam prawic święty,

W' niepamięci trwam,

Z młodziutkiego marzenia jak z bibułki wycięty, l.ckki,

Mile słowa szepczący,

Palcami na czole gram.

(J. Tuwim Jeszcze o poecie)

Ironia służy często tworzeniu dystansu pomiędzy podmiotem wypowiedzi a wypowiedzią samą. Mówiący jakby nie bierze odpowiedzialności za swe słowa. Ironia stanowi częste ujęcie w twórczości satyrycznej. Szczególną postać przyjęła ona w poezji romantycznej, gdzie łączyła się z przeświadczeniem, że twórca stoi ponad tym, o czym mówi, i że może swobodnie igrać przedmiotami swej wypowiedzi (np. w Beniowskim Słowackiego).

C. Środki składniowe

W każdym języku istnieją ogólnie obowiązujące normy składni. Istnieje jednak zawsze możliwość odstępstwa od tych norm. Zdanie ma swój określony szyk, w języku polskim zresztą względnie swobodny. Zmiana tego obowiązującego szyku, czyli wprowadzenie tzw. szyku przestawnego, nazywa się inwersją. Inwersją posługiwali się poeci głównie po to, aby ze zdania wydobyć jakiś nowy odcień znaczeniowy czy szczególnie podkreślić jedno ze znajdujących się w nim słów. Czasami sięgano po nią również dlatego, by nadać wypowiedzi ton uroczysty, daleki od mowy potocznej:

Od niebieskiej piękniejsza kolorów obręczy,

Ciebie, Irydo, wielbię pod imieniem tęczy;

(S. Trembecki Listy do Irydy)

Inwersja była ulubionym chwytem poetów oświecenia, reprezentujących poetykę klasyczną. Występowała także u reprezentantów innych szkół poetyckich oraz występuje w literaturze współczesnej.

Sztylet uderza w zamku cicho Sto uszu każdy kąt ma pusty Więc Hamlet nie chcąc budzić licha Bezgłośnie śmieje się przed lustrem.

(A. Bursa Hamlet)

W wypowiedziach poetyckich inwersje powstają często ze względu na wymagania danego wzorca rytmicznego, oddziaływającego na składnię. Znów jest to szczególnie ważne dla poetyki klasycyzmu osiemnastowiecznego, gdzie dbano o to, by nie było przerzutni, by tok zdania nie zacierał średniówki itp.

Innego typu chwytem składniowym jest elipsa. O zdaniu eliptycznym mówimy wtedy, gdy brak w nim określonego elementu, który ze względu na całość stosunków składniowych w zdaniu jest spodziewany, jednakże nie zostaje przez autora użyty. W zdaniach eliptycznych brak najczęściej orzeczeń. Elipsą posługują się przede wszystkim współcześni poeci, reprezentujący tzw. awangardę — co wiąże się z ich dążeniem do skrótu, z realizowaniem hasła „najmniej słów”. Elipsa pozwala wyeliminować słowa, które nie są konieczne, a jednocześnie sugeruje ich domniemaną obecność, czytelnik odbiera bowiem taką skrótową wypowiedź na tle pełnych formuł, do jakich jest przyzwyczajony:

127