img104

88 VI. Okoliczności uchylające odpowiedzialność kamą

jedynie zasięg niebezpieczeństwa. Ponieważ działanie w stanie wyższej konieczności polega na poświęceniu innego dobra, aby ratować dobro zagrożone niebezpieczeństwem (kolizja dóbr), prawo przewiduje warunki ograniczające pole zastosowania tej instytucji. Warunki te ujmowane są w postaci zasad: subsydiamości, proporcjonalności i wyłączenia.

Zasada subsydiamości polega na tym, że powołać się na stan wyższej konieczności można wyłącznie wtedy, gdy niebezpieczeństwa nie da się inaczej uniknąć niż przez poświęcenie innego dobra.

Działanie w stanie wyższej konieczności uchyla przestępność czynu, aczkolwiek jego ocena prawna jest zróżnicowana w zależności od stosunku wartości dobra poświęconego do wartości dobra ratowanego. W myśl zasady proporcji dóbr, jeżeli działanie sprawcy polega na poświęceniu dobra o wartości niższej od dobra ratowanego, to z uwagi na przewagę korzyści społecznej przyjmuje się uchylenie bezprawności czynu (art. 26 § 1 k.k.). Inaczej jest w wypadku, gdy dobro poświęcone ma wartość równą lub większą od dobra ratowanego. Przyjąć wówczas można jedynie uchylenie winy, co wiąże się z tolerowaniem sytuacji ratowania swojego dobra kosztem cudzego. Muszą być jednak granice tej tolerancji. W wypadku gdy dobro poświęcone przedstawia wartość oczywiście większą od dobra ratowanego, działanie sprawcy w ogóle nie mieści się w warunkach stanu wyższej konieczności i o uchyleniu odpowiedzialności karnej nic może być mowy.

Przykładem działania w stanic wyższej konieczności uchylającej bezprawność czynu jest amputacja nogi albo przerwanie ciąży, jeżeli życia osoby zagrożonej nie można uratować inaczej. Z uchyleniem jedynie winy będziemy mieli do czynienia, gdy np. rozbitek ratuje życie, zabierając tratwę i pozostawiając drugą osobę bez pomocy; gdy zagrożony powodzią przerywa tamę, aby ratować swoje dobro kosztem cudzego; gdy osoba, która słabo pływa, nie udziela pomocy tonącemu w obawie, że sama mogłaby się utopić itp.

Podkreślenia wymaga, że ze stanu wyższej konieczności uchylającego jedynie winę nie mogą korzystać osoby, które mają szczególny obowiązek ochrony dobra, nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste (np. funkcjonariusze policji, straży pożarnej, lekarz wezwany do pomocy zakaźnie choremu). W stosunku do tych osób odpada też uzasadnienie do nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od jej wymierzenia w razie przekroczenia granicy wyższej konieczności (art. 26 § 4 k.k.). Jak już zaznaczono, to ograniczenie nie dotyczy stanu wyższej konieczności uchylającego bezprawność, co oznacza, źc ratowanie dóbr o większej wartości kosztem dóbr o wartości mniejszej nie doznaje żadnych wyłączeń.

W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności sąd może wobec sprawcy zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej