img102

86 VI. Okoliczności uchylające odpowiedzialność kamą

przemienia jego czyn w bezprawie, co usprawiedliwia obronę konieczną, zwłaszcza gdy chodzi o działania, które dotykają cennych dóbr jednostki, a poniesionych szkód nic będzie można naprawić w drodze skargi na czynności czy powództwa cywilnego o odszkodowanie.

Działanie w obronie koniecznej uzasadnia jedynie zamach bezpośredni, przez co rozumie się natychmiastowe niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu. Chodzi więc o odparcie zagrożenia, a nie tylko reakcję na naruszone już dobro. W orzecznictwie przyjmuje się, że zagrożenie jest bezpośrednie, gdy istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zagrożone dobro zostanie zaatakowane niezwłocznie. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy trafnie stwierdził, że o tym, czy istnieje bezprawny i bezpośredni zamach, „decyduje zachowanie się osoby atakującej w całym przebiegu zdarzenia, a nie tylko jego fragment, który odnosi się do momentu podjęcia akcji obronnej przez osobę zaatakowaną” (uchwała z 31 marca 1988 r., OSNKW 1988, nr 9-10, poz. 64). Nie stanowi działania w obronie koniecznej podejmow-anie środków obronnych przeciwko przyszłym zamachom (np. zainstalowanie samostrzałów, podłączenie prądu do ramy okiennej przeciwko złodziejom), gdyż w tych wypadkach brak w-arunku bezpośredniości zamachu. Trzeba się więc liczyć z odpowiedzialnością za szkody wyrządzone osobie, która się zetknie z tego typu urządzeniami (nawet gdy nie jest to osoba przypadkowa, lecz złodziej).

Odpierający zamach musi działać w celu jego odparcia, tzn. mieć świadomość zamachu i wolę obrony zaatakowanego dobra. Obrona dotyczyć może zarówno odparcia ataku na dobro własne (obrona własna), jak i na dobro innej osoby (pomoc konieczna). Działanie obronne skierowane musi być przeciwko napastnikowi, a nie osobie trzeciej, gdyż wtedy traci charakter obrony koniecznej.

Do ustawowych warunków obrony koniecznej nie należy proporcja dóbr zaatakowanego i naruszonego w wyniku obrony (inaczej w wypadku stanu wyższej konieczności — zob. art. 26 § 1 i 2 k.k.). Działanie obronne jednak musi pozostawać w' proporcji do zagrożenia spowodowanego zamachem, co wynika z regulacji dotyczącej przekroczenia granic obrony koniecznej, polegającego na sposobie obrony, który jest niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu (art. 25 § 2 k.k.). Pojęcie niebezpieczeństwa zamachu jest złożone i musi być rozpatrywane dynamicznie. Jego wyznacznikami są nie tylko charakter i wartość zaatakowanego dobra, lecz także właściwości napastnika i napadniętego oraz wiążąca się z tym proporcja sił, natężenie i używane przez napastnika środki zamachu, wreszcie okoliczności zamachu i dynamika jego przebiegu.

Ocena proporcji między środkami i sposobem obrony a niebezpieczeństwem zamachu nie jest łatwa. Należy jednak podkreślić przede wszystkim, że osoba napadnięta ma prawo do skutecznej obrony. Ma ona prawo użycia wszelkich dostępnych środków, które są niezbędne do odparcia zamachu, w tym nie-