img530 (2)

188 Sacrum i profanum

mowy w 1760 roku. W tej inspirowanej przez Hu-me’a refutacji Lafitau przedstawia się ludowe wyobrażenie Boga — zrazu czyste, później zdegenerowane

—    jako mylne; ponieważ „duch” ludzki stopniowo dźwiga się od tego, co niższe, do tego, co wyższe, także i najpierwsza religia mogła być dana w formie surowej, to znaczy jako fetyszyzm — de Brosses rozumie jako fetyszyzm całkiem ogólnie każdy kult zwierząt, roślin czy rzeczy.

Angielscy deiści, przede wszystkim Hume, francuscy filozofowie i encyklopedyści — Rousseau, Vol-taire, Diderot, d’Alambert — i niemieccy myśliciele okresu oświecenia, przede wszystkim Wolf i Lessing, ponownie i z naciskiem podjęli tezę o religii naturalnej. Pozytywny wkład do interpretacji religii egzotycznych, pogańskich czy pierwotnych wnieśli jednak uczeni. Niektórzy autorzy zdobyli tu silny wpływ

—    zarówno dzięki hipotezom, jakie wysuwali, jak też dzięki reakcji, jaką one wzbudziły. W Rozprawie o pochodzeniu baśni (opublikowanej w 1724 roku, napisanej jednak w latach 1680-1699) Fontenelle wykazuje wielki zmysł historyczny, wyprzedzając teorie animistyczne XIX wieku; Franęois Dupuis w 1794 roku w dziele Pochodzenie wszelkich kultów próbował przedstawić dowód na to, że historia bogów, a nawet życie Chrystusa to nic innego, jak tylko alegoria obrotu ciał niebieskich — była to interpretacja, którą pod koniec XIX wieku ponownie podjęli panbabiloniści; Friedrich Creuzer w swej Symbolik und Mythologie der alten Vólker, besonders der Grie-chen (1810-1812) podjął się dzieła zrekonstruowania pierwotnych faz religii pelagicznej i religii orientalnych, próbował też przedstawić rolę symboli. (Druzgoczący atak na tezy Creuzera przypuścił racjonalista Christian August Lobeck w swym monumentalnym dziele Aglaophamus wydanym w 1829 roku.)

Historia religii, wspierana odkryciami we wszystkich dziedzinach orientalistyki w pierwszej połowie XIX wieku, a także dzięki pomocy powstałej właśnie indogermanistyki i językoznawstwa porównawczego po raz pierwszy dokonała wielkiego kroku naprzód w dziele Maxa Mullera (1823-1900). Jego Essay on Comparatiue Mythology (1856) dał początek całemu szeregowi prac stworzonych przez niego i przez zwolenników jego teorii. Max Muller wyjaśniał powstanie mitów na podstawie zjawisk naturalnych, zwłaszcza epifanii solarnych, natomiast fakt narodzin bogów wywodził z „choroby języka”: to, co zrazu było tylko imieniem, nomen, stało się bóstwem, numen. Jego tezy odniosły wielki sukces, który zmalał dopiero pod koniec XIX wieku w wyniku opublikowania prac Wilhelma Mannhardta (1831-1880) i Edwarda Burnetta Tylora (1832-1917). W swym podstawowym dziele pt. Wald- und Feldkulte (1875-1877) Mann-hardt przedstawił znaczenie „niższej mitologii”, nadal żywej w rytach i wyobrażeniach religijnych społeczności wiejskich — przedstawił bardziej pierwotne stadium tej mitologii, niż uczynił to Max Muller w opracowanej przez siebie mitologii naturalnej. Tezy Mannhardta podjął i spopularyzował sir James Geo-rge Frazer w swym dziele The Golden Bough (1890). Nowa faza w dziejach religioznawstwa rozpoczyna się w roku 1871 — w roku opublikowania przez Tylora pracy Primitwe Culture, w której ogłoszona została teza animistyczna. Według tego badacza ludzie pierwotni wierzą, że wszystko posiada duszę — z tej podstawowej i powszechnej wiary zrodził się kult zmarłych i przodków, także dzięki niej powstali bogowie. W opozycji do tej tezy Ronald Ranulph Marrett, Konrad Theodor Preuss od roku 1900 reprezentują teorię preanimizmu, według której u początków każdej religii stoi przeżycie nieosobniczej mocy (mana).