img958 (3)

ga ona na tym, że powietrze wydostające się z płuc w początkowym momencie artykulacji napotyka na całkowite zbliżenie (zwarcie) dwóch artykulatorów. Na podstawie zwartości zbiór fonologicznie szczelinowych możemy podzielić na dwa podzbiory, a mianowicie:

a)    nacechowane co do zwartości -— będą to więc wszystkie dźwięki, które w opisie fonetycznym zaliczyliśmy do podklasy afrykat (zwarto-szczelino-wych), por. [c], [c’j, [3 ], [3], [ć], [ć’j itp.,

b)    nienacechowane co do zwartości — będą to wszystkie dźwięki, które w opisie fonetycznym zaliczyliśmy do podklasy szczelinowych, por. [z], [z’], [s], [s’j, [ż], [ś], [x] itp.

O tym, że zwartość jest cechą dystynkty wną we współczesnej polszczyźnie, przekonuje obserwacja wyrażeń typu:

koca —- [koca] : [kosa] — kosa -► /c/: /s/

widza — [v’i3a] : [v’iza] — wiza ->- /3 / : /z/

lecz — [leć] : [leś] — leż    -► /ć/ : lii

11.    Wargowość — jest to cecha polegająca na artykulacji z udziałem warg. Za człony nacechowane pod względem tej właściwości uznamy więc wyrażenia typu l\l, lii, /b/, /p/, /m/ itp. Za człony nienacechowane natomiast wyrażenia typu: /s/, /z/, lii, Iźl, lii, /d/, /k/, Igi itp. Wargowość w opozycji do niewargowości jest cechą odróżniającą. Przekonuje o tym obserwacja serii następujących wyrazów:

moc — [moc] : [noc] — noc -►    /m/ : /n/

paka — [paka] : [taka] — taka -►    /p/ : lii

buda — [buda] : [duda] — duda -►    /b/ : /d/

12.    Przedniojęzykowość — to cecha polegająca na tym, iż przód języka tworzy zaporę, na którą napotyka powietrze wydostające się z płuc. Z fonologi-cznego punktu widzenia za nacechowane pod względem przedniojęzykowości uznamy zarówno przedniojęzykowo-zębowe, jak i przedniojęzykowo-dziąsło-we. Zaliczymy do tej podklasy fonemy Isl, /z/, Id, /n/, Izl, Isl, Id, lii, 13/ itp. Jako nienacechowane człony omawianej tutaj opozycji, a więc nieprzednio-językowe potraktujemy wyrażenia powstające dzięki zaporze nie tworzonej przez przód języka. Do podklasy nieprzedniojęzykowych zaliczymy /ć/, 131, Ińl, Iźl, lii, NI, D/J, Igi itp. Przedniojęzykowość w opozycji do nieprzednioję-zykowości z całą pewnością służy rozróżnianiu znaczeń wyrazów, o czym świadczy analiza następujących przykładów:

koza — [koza] : [koźa] — kozia -►    Izl : Iźl

kasa — [kasa] : [kaśa] — Kasia -*    Isl: lii

tomu — [tomu] : [komu] — komu -►    lii: /k/

13.    Dziąsłowość — jest to cecha polegająca na artykulacji z udziałem dziąseł. One są bowiem jednym z tych artykulatorów, które tworzą zaporę, na jaką napotyka powietrze wydostające się z płuc. Nacechowane pod względem dziąsłowości są wyrażenia typu Id, 131, Isl, Iźl itp. Pozostają one w istotnej /. funkcjonalnego punktu widzenia opozycji względem nicdziąsłowych (ypu /cl, 151, Isl, Izl itp., por.:

kasza — [kasa] : [kasa] — kasa -► Isl: Isl

gaża — [gaża] : [gaza] — gaza -► Izl: Izl

płacz — [puać] : [puac] — płac -«- Icl: Id

14.    Srodkowojęzykowość — jest to cecha polegająca na artykulacji z udziałem środka języka. Nie zalega on dna jamy ustnej, lecz w procesie wytwarzania jakiegoś dźwięku wyraźnie wznosi się ku podniebieniu twardemu. Za nacechowane pod względem środkowojęzykowości uznamy więc zarówno dźwięki prepalatalne Ićl, 151, /ś /, /ź /, Ińl, jak również postpalatalne /k’/, Ig'I. Przy ich powstawaniu środek języka jest wyraźnie zaktywizowany. Wznosi się bowiem ku podniebieniu twardemu. O tym, że środkowojęzykowość w opozycji do nieśrodkowojęzykowości służy rozróżnianiu znaczeń wyrazów, przekonuje obserwacja wyrażeń typu:

Zosia — [zośa] : [zoxa] — Zocha -►    Iśl:    lxl

Ziuta — [żuta] : [xuta] — huta -►    IzJ    :    lxl

kiery — [k’ery] : [kery] — kery -►    /k’/    : Ikl

15.    Dźwięczność — jest to cecha polegająca na artykulacji z udziałem tonu krtaniowego, a więc przy zsuniętych wiązadłach głosowych. Za nacechowane człony omawianej tutaj opozycji uznamy wyrażenia typu Izl, Iźl, Ibl, NI, Igi, lg’l itp. Pozostają one w istotnym z funkcjonalnego punktu widzenia przeciwieństwie do wyrażeń typu Isl, Iśl, Ipl, lii, Ikl, /kV itp., por.:

dżemu — [3emu] : [ćemu] — czemu -► 15/ : lc /

koza — [koza] : [kosa] — kosa    -► Izl: Isl

guma — [guma] : [kuma] — kuma -«- Igi : Ikl

6. Podstawy fonologicznej charakterystyki współczesnego języka polskiego

Fonologiczną interpretację dowolnych zjawisk fonetycznych znamiennych dla współczesnej polszczyzny umożliwia model opisu, uwzględniający z jednej strony wyżej przedstawiony rejestr cech dystynktywnych, z drugiej zaś ściśle określoną hierarchię (kolejność) tych cech. Proponuję, aby zbiór fonemów polskich rekonstruować, hierarchizując cechy dystynktywne według następujących kryteriów:

1. W pierwszej kolejności bierzemy pod uwagę, czy badane wyrażenie artykułowane jest z udziałem jakiejś zapory, czy też wymawiane jest przy swobodnym przepływie powietrza przez nasadę. Na tej podstawie fonemy podzielimy na dwie podklasy, co schematycznie można przedstawić w następujący sposób:

157