IMG66

XIV I. EPOKA EMILY 8RONT6

rzystne jedynie dla lokalnych prominentów. Walka o reformę wymagała jednak dłuższego przygotowania i energicznej kampanii. Tymczasem sprawą najbardziej palącą, domagającą się natychmiastowych rozwiązań, były nieludzkie warunki pracy w przemyśle, także kobiet i dzieci. W tym kierunku idą kolejne ustawy tzw. fabryczne (Factory Acts), ograniczające pracę dzieci, oraz ustawa (dotycząca na razie tylko przemysłu bawełnianego), która zabraniała zatrudniania dzieci poniżej lat dziewięciu, a dla dzieci między dziesiątym i szesnastym rokiem życia nakazywała ograniczenie godzin pracy do trzynastu i pół. Najczęściej jednak ustawy te były lekceważone przez fabrykantów¹. Drogą skuteczną do wprowadzenia rzeczywistych reform okazała się walka o reformę parlamentarną, toczona na różnych frontach. Na razie jednak lata dwudzieste XIX w., bardzo burzliwe, przynoszą wiele istotnych zmian. W r. 1824 zniesiona zostaje ustawa o zmowach, wprowadzona pod koniec XVIII w., a tym samym uzyskują legalizację związki zawodowe, co natychmiast zostaje wykorzystane. W całym kraju tworzą się związki i organizacje, wybuchają strajki. Próby stworzenia jednego związku zawodowego dla całego Zjednoczonego Królestwa na razie dają efekty krótkotrwałe. Natomiast liczne związki lokalne i branżowe rozwijają ożywioną działalność, zwłaszcza w północnej, uprzemysłowionej części kraju, gdzie najczęściej przeprowadzane są akcje strajkowe. W r. 1828 zniesiona zostaje ustawa wykluczająca dysydentów i katolików z urzędów państwowych i miejskich (tzw. Test Aets), a w r. I82Ó, pod presją katolików irlandzkich wychodzi ustawa o emancypacji katolików, dopuszczająca katolików do zasiadania w parlamencie: są to ustępstwa, które całemu narodowi wydały się wówczas rewolucyjne.

Początek nowej epoki. Najważniejszą jednak datą w historii przemian politycznych t społecznych Anglii XIX w. jest r. 1832:

wychodzi pierwsza ustawa o reformie parlamentarnej (Reform Bill), która oznacza wyłom w fortecy klasowych przywilejów i otwarcie drogi do dalszych skutecznych reform, choć dziś może się wydawać osiągnięciem nader skromnym. Likwidując „zgniłe” okręgi, rozszerzała ona umiarkowanie prawa wyborcze, przyznając uprawnienia do głosowania tylko właścicielom lub dzierżawcom domów o wartości czynszowej minimum 10 funtów rocznie. Mimo to nastąpiła znaczna demokratyzacja parlamentu, gdyż nowo dopuszczeni wyborcy mieli bliższy kontakt z istotnymi potrzebami uboższej ludności. W tym okresie w całym kraju trwał ferment, wywołany kolejnym kryzysem ekonomicznym (1826— 1830); żądano uchwalenia ustawy o reformie, zaś po jej uchwaleniu — dalszych reform. Buntowała się również wieś (1830) w okręgach południowych, gdzie po stłumieniu rozruchów nastąpiły ostre represje i kary. Choć nowa ustawa nie spełniała wszystkich pokładanych w niej nadziei, wkrótce okazały się jej skutki. Konieczność reform — chętnie czy niechętnie — widziały teraz wszystkie odłamy społeczeństwa, a ponawiające się demonstracje robotników zmuszały władze do energicznego działania. Doniosłe znaczenie miała nowa ustawa o samorządzie miejskim (1835) która, przełamując wiekową oligarchię, nie tylko dopuściła do stanowisk wszystkich nonkonformistów, a więc element całkowicie nowy i postępowy, lecz również rozszerzyła znacznie prawo wyborcze: ilość wyborców do władz miejskich przekroczyła wówczas w skali krajowej ilość wyborców do parlamentu¹⁰. Nowe zarządy miejskie rozwinęły wkrótce ogromną aktywność i odtąd stanowią czynnik wielkiej wagi w administracji i w gospodarce kraju. Innym dużym osiągnięciem było ostateczne zniesienie, po czterdziestoletniej z górą kampanii, niewolnictwa w Imperium Brytyjskim ustawą z 1833 r., z pełną tym razem aprobatą społeczeństwa, co może świadczyć o głębokich prze-

10

Por. G. M. T r e v e 1 y a n, op. cii., s. 756.

1

Por. AL. Mo non, op aj., ratdi. XI: Factóry Legistolioti) s. 374—3¹1