IMG55 (2)

przebywania w Szeolu. Mimo to Stary Testament o wiele rzadziej umieszcza tam sprawiedliwych niż niegodziwych, co zresztą zadecyduje o dalszym kierunku rozwoju wyobrażeń o Szeolu²⁵. Wreszcie wypada zauważyć pewne wahania w określeniu stosunku Szeolu do Boga: jest to kraj nijaki, podlegający Jego władzy, ale pozbawiony radości obcowania z Bogiem i chwalenia Go, jakkolwiek nigdzie nie jest to przedstawiane jako kara za złe życie. Jest on jednak w znacznym stopniu wyłączony spod zbawczego działania Bożego. Ps 88, 11 - 13 pisze wyraźnie na ten temat: „Czy dla cieni czynisz cuda? Czy zmarli wstaną i będą Cię sławić? Czy to w grobie opowiada się o Twojej łasce, a w Szeolu o Twojej wierności? Czy Twoje cuda ukazują się w ciemnościach, a sprawiedliwość Twoja w kraju zapomnienia? ”. W ST nie ma wzmianki o władcy Szeolu, poza kilkoma omówionymi wypadkami personifikacji śmierci; szatan nigdy nie jest tam umieszczany w piśmiennictwie kanonicznym.

Choć więc w ST istniał jakiś niejasny związek między losem ciała zmarłego (które nietknięte zaszczycano pogrzebem i rodzinnym grobem)²⁶ a ewentualną dalszą jego egzystencją, to żywi nie oczekują nigdy po śmierci żadnych pozytywnych wartości (np. od Boga), ani też nie wyrażają nadziei na możność pośmiertnego oddziaływania na żywych. Samuel przywołany na ziemię w wyniku nekromancyjnych zabiegów niewiasty kananejskiej (por. 1 Sm 28, 15) czyni wyrzuty Saulowi, że nie daje mu spokoju, zajmując go znów sprawami ziemskimi. Jedynymi pozytywnymi wartościami wiązanymi ze śmiercią wydają się: spokój, uwolnienie od t^rosk i cierpień; dotyczy to jednak ludzi znajdujących się w ucisku i depresji. Sami jednak zmarli nie odczuwają tego, jak niedwuznacznie stwierdza Kohelet (9, 5-6): „Żyjący wiedzą, że umrą, a zmarli niczego zupełnie nie wiedzą, zapłaty już żadnej nie mają, bo pamięć o nich idzie w zapomnienie [...] Już nigdy więcej nie mają żadnego udziału we wszystkim, cokolwiek dzieje się pod słońcem”; por. 9, 10: „nie ma żadnej czynności ani rozumienia, ani poznania, ani mądrości w Szeolu [...]”.

Duchy zmarłych i duchy przodków w ST

Niektóre teksty starotestamentowe zajmujące się śmiercią czy ewentualną dalszą egzystencją zmarłego wydają się zakładać istnienie nieokreślonych bliżej „duchów” tych zmarłych. W niektórych okolicznościach życiowych żywi szukają kontaktu z tymi „duchami”, głównie w celu uzyskania od nich wiadomości niedostępnych dla żywych. Nekromancja była szeroko znana na całym starożytnym Wschodzie i wywarła wpływ nie tylko na Biblię, lecz także na bieżące wyobrażenia Izraelitów o zmarłych. Stąd brak konsekwencji w niektórych wypowiedziach: z jednej strony zmarli nie posiadają żadnej

^{: 5} W między testamentowej literaturze (szczególnie apokaliptycznej) rozwijano spekulacje na temat topografii nieba i świata podziemnego. Dzielono też ten ostatni na kilka (cztery i więcej) sfer. Np. 1 Hen 22, 9 rozróżnia trzy sfery ciemności i jedną światłości (61, 12: Ogród sprawiedliwych); pobyt w sferach ciemności uzależniano od stopnia nieprawości (por. przepaść dzielącą miejsce pobytu Abrahama i Łazarza u Łk 16,22-23). Ramy niniejszego artykułu nic pozwalają na szersze przedstawienie tych dość zróżnicowanych wyobrażeń.

'* W ST nie praktykowano kremacji z wyjątkiem nader ciężkich przestępstw i szczególnych okoliczności — zob. Wichter, jw. i. 183 uw. 8.

17