IMG`88 (2)

Mimo to jednak, nawet przekonani zwolennicy modernizacji nie byli wolni od niepokoju, czy aby postęp ten nic zatrze znamion narodowości. Polsce potrzebny był przemysł, i oto przemysł rodził się w Królestwie Kongresowym korzystając z rządowej opieki. Chciało się, żeby to był przemysł polski, narodowy. Tak, ale łatwiej było powiedzieć, czym jest — albo czym ma być — narodowa sztuka niż co N~_-to jest narodowy przemysł i jak gó stworzyć. Rządowy Korpus Górniczy ze swym paradnym ceremoniałem mógł jeszcze od biedy nawiązać do zamierzchłej tradycji gwarectw, choć ta była raczej niemiecka niż polska. Ale przędzalnia bawełny? Do jakiej tradycji narodowej miała się odwołać mechaniczna przędzalnia bawełny? Albo cukrownia? Żukowski, pragnąc nadać napęd ruchowi przemysłowemu i budowlanemu, proponował między innymi utworzenie spółki, która \_Jby budowała w stylu narodowym ^ł0°. Tylko że nikt nie wiedział, jaki to jest — albo ma być — ten styl narodowy w nowoczesnym budownictwie. Bo nie był chyba narodowym dominujący wówczas w monumentalnej architekturze klasycyzm corazziański. Lepiej może spełniał się ten postulat wtedy, gdy nowym fabrykom metalowym czy tkackim dawano fasadę szlacheckiego dworku.

Żukowskiego ideał „narodowej machiny produkcyjnej*’ nie był jednak wcale tak trywialny —o jego społecznej treści będziemy mówić w jednym z dalszych rozdziałów. Na razie chcemy tylko zwrócić uwagę na to, jak trudno było przełożyć piękne formuły na język programów i działań praktycznych. „Unarodowienie przemysłu” stało się hasłem popularnym w przeddzień i podczas powstania listopadowego — nie bez związku z sytuacją, która w przemyśle kazała widzieć zaplecze siły militarnej. Tak inżynier Paweł Kaczyński, profesor Instytutu Politechnicznego i gorliwy zwolennik rozwoju oświaty elementarnej, w spolszczeniu przemysłu widział jeden z warunków.-usamowolnienia narodu polskiego i dając upust nagromadzonej ksenofobii wołał, że w Polsce „nie będzie przemysłu, póki go cudzoziemcy będą zaszcze-• piać, póki go wyłącznie będą dzierżyć”. Logiczna sprzeczność była w tym zdaniu: bo skoro cudzoziemcy przemysł zaszczepiali i dzierżyli, to znaczy, że właśnie był. Rzecz w tym, że był nie taki, jakiego chciał autor: „Póki — pisał — polskie ręce nie będą zdolne robić tego ' __ wszystkiego, czego naród polski potrzebuje, póki polski rozum nie

K. Krzemicn-0jak, op. ci t., s. 158. Sam Żukowski za „pomnik stanu sztuki budowniczej narodowe)*’ uwalał 7t domy wlołciańslae (O pansczyżrtie, s. 119), co raczej trudno by było skopiować w budownictwie przemysłowym.

będzie za najlepsze dla siebie uważał tego, co polskie ręce zrobiły, póty nie ważmy się stwierdzić, że mamy polski przemysł, że jesteśmy niepodległym ludem”¹⁰¹.

Do stworzenia i prowadzenia przemysłu własnymi tylko rękami Polska nie miała dostatecznych kapitałów, kredytu, przedsiębiorców, wiedzy technologicznej, maszyn, mechaników i nawet wykwalifikowanej siły roboczej. Sam Kaczyński, jak większość wybitniejszych techników z jego pokolenia, uczył się fachu na Zachodzie. Program •' przemysłowej autarkii był mrzonką nawet w znacznie bardziej zindus-trializowanych krajach i bliższe by było prawdy twierdzenie przeciwne przytoczonemu: że polskiego przemysłu jnie będzie, jeśli go cudzoziemcy nie zechcą zaszczepiać. Niemniej pragnienie, aby mieć w kraju silny przemysł i handel, ale bez obsługujących go i czerpiących zeń zyski cudzoziemców, było odtąd wątkiem polskiego nacjonalizmu ekonomicznego przez cały wiek XIX; zresztą jest to marzenie mieszczaństwa i inteligencji każdego rozwijającego się kraju.

Chcąc doścignąć bardziej zaawansowane cywilizacyjnie kraje lub tylko nie powiększać dzielącego od nich odstępu, trzeba wprzód uznać, że się pozostało w tyle. W Polsce odkrycia tego dokonał Stanisław Konarski i jego następcy i nigdy nie zostało ono przedawnione.

W czasie powstania listopadowego ten punkt widzenia mocnd podkreślał „Merkury” — organ liberalnego stronnictwa. Świadomość zacofania jest jednak zawsze dotkliwa dla dumy narodowej, a szczególnie wtedy, gdy sprzęga się z upośledzeniem politycznym: wówczas zależność cywilizacyjna jawi się łatwo jako dopełnienie podboju zbrojnego, choćby nawet, jak w Polsce, od innej przychodziła strony. Obie zależności razem zdają się zagrażać samemu już przetrwaniu narodowej wspólnoty, a zagrożenie to wyzwala mechanizmy obronne. Z nich najskuteczniejszym jest upodrzędnienie mierzalnych wartości cywili-' zacyjnych — takich jak zasoby materialne kraju, wytwórczość i wyżywienie ludności, stan oświecenia i higieny, samorządność miasta i gminy —i umocowanie ponad nimi kopuły wartości idealnych, które nie układają się w szereg liniowy, a przeto najbardziej nawet wynędzniałym i lekceważonym narodom dać mogą poczucie wielkości i mocy. Doniosłość ewangelii polskiego romantyzmu na tym właśnie polegała,

¹⁰¹ P; J. Kaczyński, Jak mokną usamouiolnU cały naród polski?. „Gazeta Polska" 1831, cyt. wg: A. Zieliński, op. cit., s. 188, 248. Podobni* pisał J. L. Żukowski, O pansctyknit, s. 149: „Obce ręce nie sq zdolne pojgć nawet wlalciwcgo nam piętna, a tem bardzie) przyczynić się do bogactw naszych".    75