IMG$33 (2)

nia w zachowaniu, jak moczenie nocne, ssanie kciuka, niekształtny charakter pisma, zaburzenia naczyniowo-ruchowe (czerwienienie się i blednięcie), mówienie do siebie samego, a nawet zaparcia i biegunki, jeśli związane są z przeżywanymi przez dzieci i młodzież trudnościami. Ten ostatni rejestr przejawów nieprzystosowania społecznego sugeruje, iż trudności wychowaw- * cze „często splatają się (...) w zawiły sposób z objawami zaburzeń układu nerwowego” (Spionek H., 1956, s. 235).

Inni natomiast uczeni ograniczają się do wymieniania kilku lub kilkunastu objawów nieprzystosowania społecznego. Tak np. A. Lang wymienia następujące przejawy niepożądanego społecznie zachowania dzieci i młodzieży ((zgodnie z opiniami rodziców w tej sprawie): nieposłuszeństwo, wybuchy gniewu, wstydliwośó (brak kontaktuj ssanie palców, moczenie nocne, nadmierna lę-kliwość, przemądrzałość, niechęć do kładzenia się spać wieczorem, płaczliwość i marudzenie (Przełącznikową M. i Susułow-ska, 1974, s. 233). R. Allendy do podstawowych trudności wychowawczych zalicza: lenistwo, złośliwość, skłonność do kradzieży, upór, nieśmiałość, lękliwość, ucieczki, brak skromności i opanowania (Han-Ilgiewicz N., 1961, s. 11). P. Moor najbardziej typowe przejawy nieprzystosowania społecznego upatruje w kłamstwach i kradzieżach oraz różnych cechach neuropatycznych, psychiatrycznych i socjopatycznych (Han-Ilgiewicz N., 1961 s. 14). Podobnie stanowisko w sprawie symptomów trudności wychowawczych zajmowali także inni uczeni (por. Cummings J. D., 1964; Maberly A., 1964).

Na szczególną uwagę zasługuje rejestr dwunastu objawów (dańger signals) nieprzystosowania społecznego w ujęciu M. Cha-zana (1963). Zalicza do nich: 1) nagłe zaniżenie poziomu osiągnięć szkolnych uczniów; 2) niepokój i niezdolność koncentracji; 3) nieprowokowaną agresję; 4) drażliwość (nerwowość i dąsy, posępny nastrój); 5) czyny aspołeczne, w tym szczególnie powtarzające się kradzieże; 6) natrętne zwracanie na siebie uwagi nauczyciela; 7) defekty mowy; 8) natarczywe marzenia na jawie; 9) zmienność nastrojów (od euforii do depresji); 10) nie-zdamość i brak koordynacji; 11) trudności w pozyskiwaniu i posiadaniu przyjaciół; 12) przesadną wrażliwość na krytykę (przewrażliwię nie) .

Warto również podkreślić, iż wielu pedagogów i psychologów radzieckich najbardziej podstawowy przejaw nieprzystosowania społecznego upatruje w nieprawidłowym (konfliktowym) stosunku dzieci i młodzieży do innych ludzi z najbliższego środowiska społecznego, a zwłaszcza środowiska rodzinnego i rówieśniczego (Koczetow A., 1977 s. 8).

Na gruncie polskim natomiast wymienia się w wyniku przemyśleń, doświadczeń a badań naukowych rn.in. takie objawy w zachowaniu uczniów, jak zachowanie agresywne, negatywizm, kłamliwość, nadpobudliwość psychoruchową, zahamowanie, infantylizm uczuciowy, lękliwość, bojażliwość, nieposłuszeństwo, złośliwość w stosunku do otoczenia, brak poszanowania autorytetu dorosłych (Przetaczniko wa M. i Makiełło-Jarża G., 1977 s. 312—321; Spłonek H., 1956, s. 232 i n.). Różni autorzy mają jednak w tej sprawie własne zdanie. Tak np. N. Han-Ilgiewicz (1961, s. 6 i 99—108) przez trudności wychowawcze rozumiała pewne defekty charakterologiczne, a zwłaszcza defekty w sferze kontaktów interpersonalnych, aktywności psychomotorycznej i tzw. dysharmonii psychicznej, polegającej na ujawnianiu przez jednostkę kontrastowych cech charakteru, jak zmienność nastrojów, przeżycia ambiwalentne, dysproporcje uzdolnień. H. Wasyluk (1960, s. 202—204) na podstawie badań uczniów trudnych w wieku 7—15 lat wyróżniła następujące cztery zaburzone sposoby zachowania się: 1) niechęć do nauki szkolnej, 2) niezdyscyplinowanie, 3) zaburzenia emocjonalne i 4) agresywność, przy czym do zaburzeń emocjonalnych zalicza nadmiernie wzmożoną pobudliwość (nieproporcjonalną do siły działającego bodźca), zwiększoną wrażliwość, brak opanowania, zmienność nastrojów i stany lękowe. N. Reuttowa (1985, s. 198—214) zaś uważa, iż najbardziej typowe trudności wychowawcze w szkole sprawia uczeń, który kłamie lub kradnie i uczeń awanturujący się lub wagarujący.

Zasygnalizowane dotychczas przejawy trudności wychowawczych pozbawione są na ogół jednoznacznych kryteriów podziału. Wymienia się je w sposób nader dowolny, tj. bez poddania ściśle określonej ich klasyfikacji.

19t

I