IMGC88

14 Wprowadzenie

nej skali. Hobbes'a lub Locke’a koncepcje przedstawiają wyraziste, konkurencyjne wobec siebie ogólne modele życia społecznego. T. Parsons stworzył model społeczeństwa j[ako systemu społecznego, którego płaszczyzny, tj. osobowość, społeczeństwo i kultura, mają również systemowy charakter. E. Mayo jest autorem modelu nieformalnych struktur wewnątrzgmpowych, a Bales koncepcji małych grup opartej na interakcyjnym modelu ich struktur wewnętrznych. Przyjęcie przez badacza danego modelu oznacza zastosowanie takiej samej optyki i takiego samego selektywnego podejścia do np. grupy społecznej. W ślad za tym dostrzega on, a następnie bada tylko te obszary i aspekty jej życia społecznego, które wskazuje mu przyjęty model.

Należy zauważyć, że w socjologii modele są konstruowane w oparciu o dwa tryby postępowania naukowego. Model może wynikać z przesłanek ontologicznych i epistemologicznych zjawisk społecznych. Jest wówczas ich metodologicznym uszczegółowieniem i ich przedmiotową konkretyzacją. Można go określić mianem modelu koncepcyjnego. Z racji swoich poznawczych funkcji modele tego rodzaju są następnie stosowane jako narzędzia intelektualnego rozpoznawania rzeczywistości społecznej. Podlegają zatem weryfikacji w toku badań empirycznych'.

Drugi tryb konstruowania modeli wychodzi od danych empirycznych. Wyniki badań uogólnione w postaci twierdzeń, składają się na naukowy obraz danego zjawiska społecznego. Jest on wówczas jego empirycznym modelem. Następuje gromadzenie oraz porządkowanie wiedzy empirycznej w postaci konstrukcji pojęciowych, obejmujących coraz to szerszy zakres życia społecznego. Z tego rodzaju modeli są wyprowadzane hipotezy badawcze. Podlegają one zatem powtórnej weryfikacji empirycznej.

Trzeci poziom teorii stanowi system praw socjologicznych. Są to twierdzenia orzekające o prawidłowościach rządzących obserwowalnymi zjawiskami społecznymi. Wyniki badań empirycznych są przedstawiane w postaci twierdzeń o różnym stopniu ogólności. Te konstatacje są następnie porządkowane według kryterium związków i zależności między cechami społecznymi (zmiennymi) zjawiska. W całościowy sposób wyjaśniają one badaną rzeczywistość. Charakter teorii empirycznej ma np. G. Homansa system twierdzeń traktujących o zachowaniach jednostek w grupie, procesach wewnątrzgmpowych oraz prawidłowościach podziału grup społecznych.

W optymalnej wersji teoria socjologiczna powinna składać się z trzech wyżej wymienionych poziomów. Miałaby wówczas kompleksowy charakter w tym sensie, że wyjaśniałaby ontologiczny charakter rzeczywistości społecznej oraz epistemolo-giczne kwestie jej poznawania. Zarazem prezentowałaby oparty na danej filozofii model życia społecznego z podstawowymi mechanizmami jego budowy i funkcjonowania. oraz zespół logicznie powiązanych ze sobą twierdzeń wyjaśniających empiryczne fakty społeczne. W nauce, w tym również w mikrosocjologii, występują teorie mające zwykle szczególnie rozbudowany jeden aspekt. Niezależnie od tego, czy jest to warstwa modelowa, filozoficzna czy regularności empirycznych, dalszy rozwój teorii oznacza formalne i treściowe rozbudowywanie obu jej pozostałych

płaszczyzn. Te względy decydują między innymi o procesie konstruowania teorii naukowych, w który wnoszą swój wkład również badacze zajmujący się banbo wąskimi zagadnieniami, np. grupami społecznymi danego typu lub określonego rodzaju zjawiskami społecznymi.

Turner wskazuje dwie główne zasady porządkowania twierdzeń teoretycznych (Turner, 1985, s. 65). Są to: forma aksjomatyczna oraz forma procesów przyczynowych. Pierwsza z nich opiera się na wyprowadzaniu z aksjomatów twierdzeń pochodnych i hipotez, z których z kolei wywodzone sią prawidłowości empiryczne. Jest to zatem konstruowanie teorii, które bazują na pierwotnym, koncepcyjnym ujęciu rzeczywistości społecznej w postaci tez filozoficznych. Z nich następnie są wyprowadzane modele zjawisk społecznych. Elementy i współzależności między składnikami modeli stają się przedmiotem hipotez naukowych, podlegających następnie empirycznej weryfikacji. Porządkowaniem wiedzy rządzą zatem zasady dedukcyjnego myślenia.

Natomiast forma uporządkowania przyczynowego w konstruowaniu teorii „zawiera zarówno pojęcia abstrakcyjne, jak i konkretne oraz odpowiednie definicje operacyjne. Po drugie, w znacznej mierze, podobnie jak teoria aksjomatyczna, obejmuje ona zespół twierdzeń egzystencjalnych, ustalających zakres stosowalności twierdzeń przyczynowych. Po trzecie, w odróżnieniu od teorii aksjomatycznej forma procesów przyczynowych jest zespołem twierdzeń przyczynowych, opisujących wpływ jednej zmiennej na inną, bez ustalania ściśle hierarchicznego porządku twierdzeń. Procesom przyczynowym przypisuje się raczej jednakową ważność, chociaż, oczywiście, przyjmuje się, że niektóre ze zmiennych niezależnych mają większy wpływ na zmienne zależne niż inne” (Turner, 1985, s. 66-67). Jest to zatem porządkowanie wiedzy, idące w myśl przyczynowego, ale i wieloaspektowego wyjaśniania, które pozwala na chwytanie zmienności zjawisk społecznych. Dotyczy ono zarówno poziomu filozoficznego, modeli, jak i wiedzy empirycznej. Zasady współzależności i przyczynowego wpływu zmiennych sprawiają, że w pierwszym rzędzie w poziomie - a nie w pionie, czyli według stopnia ogólności - jest rozbudowywana wiedza naukowa. Trzeba jednak zaznaczyć, że gromadzenie wiedzy według schematu procesów przyczynowych dokonuje się głównie na poziomie modeli oraz twierdzeń empirycznych. Jej systematyzacją rządzi myślenie indukcyjne.

Teoria socjologiczna rozumiana w sensie kompleksowym może mieć różne odniesienia przedmiotowe. Dotyczyć może życia społecznego jako takiego, pewnego węższego jego obszaru (np. zbiorowości społecznych) lub określonych, wybranych zjawisk, np. konformizmu, władzy, komunikacji itd. Zasadne jest zatem pytanie o kryterium, według którego wyodrębnione są teorie różnego typu. Te decydujące czya-niki tkwią we właściwościach rzeczywistości społecznej. Jak podkreśla R Mai „świat społeczny nie jest ani bezładnym kłębowiskiem zjawisk, ant tokjMMiH nowych, niepowtarzalnych zdarzeń i działań. Jest to świat ustrukturalizOMMBu^| oznacza, że znajdują się w nim obszary rzeczywistości nacechowane