IMGD57

B    ych przykładów działania tych mechanizmów dostarcza eksperymental

na psychologia społeczna. Bardzo jaskrawym przykładem występowania zjawiska pierwszego typu jest wynik eksperymentu Philipa Zimbardo'¹. w którym zaaranżowano sytuację sztucznego więzienia i na zasadzie przypadku rozdano role więźniów i strażników. Okazało się. że przyjęcie tych ról - nawet w sytuacji eksperymentalnej, a nie naturalnej - wywołuje szereg bardzo istotnych zmian w postawach, zachowaniach. sposobach postrzegania otoczenia i siebie itp. A zatem eksperymentalnie wywołana identyfikacja z rolą więźnia lub strażnika powodowała u przypadkowych zupełnie osób autentyczne przemiany osobowości, wyrażające się w agresywności, poczuciu zagrożenia czy osaczenia, autorytamości, brutalności itp. Liczne badania wskazują, że zmianę postaw można dość skutecznie osiągać przez manipulację rolami - ustna perswazja nigdy nie jest tak skuteczna, jak skłonienie danej osoby do odegrania roli. której treścią są pożądane postawy i zachowania. Działając w roli, której treści dana osoba pierwotnie nie podzielała, staje ona wobec konieczności zredukowania dysonansu i osiąga to między innymi przez zmianę poglądów oraz nastawień na bliższe owej roli⁷. Mechanizm ten wykorzystywany jest dość szeroko w psychoterapii, w szczególności w psychodramie. [...].

Drastycznym przykładem modyfikacji postrzegania ludzi wraz z przyjęciem przez nich nowych ról społecznych jest wynik eksperymentu Davida Rosenhana, w którym _nonnalni*\ psychicznie zrównoważeni ochotnicy przyjmowali role chorych psychicznie i zgłaszali się do klinik psychiatrycznych (osiem klinik, a wśród nich także wybitne) podając pewne objawy, które świadczyć miały o chorobie. Od tej pory, pomimo całkowicie normalnego zachowania, postrzegani byli przez lekarzy i personel wyłącznie przez pryzmat roli pacjenta. Nie liczyły się już ich zachowania, autentyczne odczucia, ich role zawodowe itp. Wszelkie manifestacje zachowań czy cech wykraczających poza ramy oczekiwań związanych z rolą chorego psychicznie były ignorowane lub reinterpretowane w terminach tej roli. Przyjęci do szpitala z diagnozą schizofrenii (jedenaście takich przypadków na dwunastu pseudopacjentow), wypisywani z niego byli po kuracji z diagnozą schozofrenii w stanie remisji. [...] Można wysunąć hipotezę, że w tradycyjnych społeczeństwach role określane są zwykle jednoznacznie i są wzajemnie zsynchronizowane i zintegrowane. Ich suma określa człowieka. Natomiast w złożonych, otwartych społeczeństwach jedna rola staje się często rolą kluczową, narzucającą sposób postrzegania jednostki przez innych (profesor, narkoman, niewidomy, student, działacz polityczny, prostytutka, inwalida itp.) i przez jej pryzmat postrzega się inne role pełnione przez daną osobę.

Pojęcie pełnienia roli czy nawet tworzenia roli pomija pewne istotne aspekty Mmuiłni jednostki do ról społecznych. Poniższa propozycja wyróżnienia czterech istotnych jego aspektów (lub typów) może ułatwić zrozumienie zróżnicowania zachowań ludzi przyjmujących te same role społeczne. Są to: przystosowania do roli, manipulacja rolą. negacja roli i kreacja roli.

1. Przystosowanie do roli. Człowiek buduje swój obraz (autoidentyfikację) w znacznej mierze na podstawie sygnałów dawanych mu przez innych, dostarczających mu pewnych wyobrażeń o tym. co o nim sądzą, jak go oceniają, jak na ai*| reagują itp. (jaźń odzwierciedlona). Stwierdzono jednak, że ludzie reagują częNb ^ nie tyle na unikalne cechy człowieka, ile na role przez niego pełnione (łub przypisywane), czy też na szczególną rolę. która staje się rolą kluczową, najbna dziej widoczną. Reakcje ludzkie, podkreślające związek danej osoby z określoną rolą. wzmacniają silą rzeczy identyfikację tej osoby z daną rolą (Ml po«NNMp|^^^| czenie danej roli do obrazu swojej osoby). Może to być. co często się tyfikacja negatywna (repulsyjna). szczególnie jeśli inni negatywnie na nią reagują H niemniej reakcje ludzi, podkreślające bezustannie wagę tej roli. utwierdzają w jej mniemaniu, że właśnie ta rola charakteryzuje jej społeczną pozycję, a nawet jej społeczną osobowość. |...|

Jeżeli jest to rola, która wyróżnia jednostkę w jej otoczeniu w sposób neg^jpd*|j ny (przyciągając i prowokując przykre reakcje innych), może ona podjąć próbę odrzucenia danej roli. ale może też dążyć do zmiany otoczenia na takie, w którym większość osób pełni podobne role (więc negatywny charakter roli ulega neutralizacji), lub też na takie, w którym rola ta będzie oceniana pozytywnie m względu na inną normatywną podkulturę.

Niezależnie od negatywnego lub pozytywnego społecznego obrazu roli. identyfikacja z nią („wrośnięcie" w rolę) zależy w znacznej mierze od tego. czy dana oaelMi ma odpowiednie, najszerzej pojęte kompetencje, by rolę tę pełnić i czerpać z tego pewne nagrody. Ważne jest też. oczywiście, to, czy pełnienie danej roli wpływa dodatnio na samoocenę i przyczynia się do wzmacniania pozycji jednostki w grapie Mechanizm ten zilustrować można na przykładzie roli ucznia.

Dziecko, któremu nauka nic sprawia trudności, przekonuje się. żc potrafi zwiększyć swoją wał-nnść w otoczeniu dzięki staraniom o dobre wyniki w szkole. Jeżeli jednak nauka idzie d/ieclut z opw rem. jeżeli przynosi ono na ogól złe stopnic i spotyka się z krytyką, to nauka staje się cfyWMH^m obniżającym wartość dziecka. W rezultacie tworzy się tendencja do unikania szkoły i posMlmi^H innego pola do popisu*.

Ten pierwszy etap przystosowania do roli można nazwać identyfikacją mli (a w niejszej formie identyfikacją z rolą). Polega ona na wczuwaniu się w rolę. uświadamia-niu sobie jej subiektywnie przetworzonej treści i przyjęciu jej (bądź dobrowolnie, bądź pod presją otoczenia) jako pewnego rodzaju drogowskazu. Jest to równocągttM identyfikacja określonego „nadawcy” roli, czyli wybór tych „innych", których (MMI kiwania kształtują subiektywne postrzeganie danej roli przez jednostkę i których oczami ocenia ona swoje zachowania związane z rolą. (...)

Dalszy etap (który zresztą może występować równocześnie z pierwszym) ślić można jako wdrukowanie roli. Wstępna - nieraz zupełnie przypadkową kotrwala - identyfikacja roli może być utrwalona przez sam fakt dostrzeialG przez otoczenie czy tzw. ważnych innych (pierw szy etap może nawet w przypadkach w ogóle nie wystąpić). Rozwijana przez socjologów naznaczania społecznego dostarcza na ten temat wielu