IMGV17 8

szych rozważań określenie Witkacego rezerwuję wyłącznie dla wymienionych powieści, tzn. zakładam, że są one jedyny-m i desygnatami Witkacowskiego porównania.

O ile przyporządkowanie nazwie „powieść-worek" własnych utworów Witkacego wydąje się zabiegiem prawomocnym, o tyle wątpliwości budzić może przywołanie tu powieści Micińskiego i Jaworskiego. Tymczasem — i to jest podstawowy trop w moich analizach — zestawienie wszystkich wymienionych powieści narzucają już ich „świadectwa lektury¹. Ponadto, zanim Witkacy sformułuje tezę, że powieść nie należy do dziedziny zjawisk artystycznych, czytelnicy prozy Micińskiego i Jaworskiego skonstatują ze zgorszeniem, że pojawiły się utwory, które nie są „dziełami sztuki" (M: 15, J: 1). Pamiętać także należy, ze Witkacy swój ideał prozy chętnie identyfikował z powieściami Micińskiego, czemu dawał wyraz przy różnych okazjach. Krótko mówiąc, w sformułowanej świadomości literackiej dwudziestolecia międzywojennego powieści te są przykładami podobnych praktyk powieściopisarskich, a nazwiska Micińskiego, Jaworskiego i Witkacego reprezentu-

\

- JO—typ „udziwnionych’! „niezrozumiałych" i .nieczytelnych" konstrukcji literackich.IWszystkie te utwory w sposób oczywi- y sty wyłamują się z klasycznych schematów narracyjnych i — dla pierwszych czytelników — są wyrazem przekształcania * dotychczasowych wzorów powieści.

W opracowaniach powojennych, mimo że wielokrotnie zestawiano praktyki twórcze tych autorów, ich powieści nie doczekały się konfrontacji². Inaczej mówiąc, brak odpowiedzi na pytanie, czy historyk literatury może te utwory opisywać jako jedno ogniwo ewolucji form narracyjnych, jako np. specyficzną odmianę gatunkową prozy polskiej, a nie tylko jako jednostkowe wypadki przy pracy artystycznych oryginałów. Tymczasem, jak się zdąje, oglądane z perspektywy zainteresowań poetyki historycznej powieści te tworzą wyjątkowo ciekawą jednostkę ewolucji form narracyjnych z początku naszego wieku.

Są jednym z kilku w a r i a ntów odchodzenia od XIX-wiecz-nego wzorca powieści i związanych z nim funkcji literatury. Rzecz jasna, każdy z tych utworów stanowi osobny problem historycznoliteracki, niemniej jednak dopiero opisywane łącznie ujawniają wyrazistość takich tendencji historycznoliterackich, jakie pojawią się dopiero po latach. Dlatego tez — oprócz strukturalnych podobieństw tych tekstów, o których będę pisał w drugiej części tego rozdziału — interesują mnie napięcia komunikacyjne, jakie ujawniły się przez zetknięcie „powieści-

29

1

Termin M Głowińskiego z pracy Świadectwa t style odbioru. „Teksty" 1975, nr 3. A oto niektóre z tych „świadectw"; „Postać księdza Hieronima i rozdziały, gdzie występuje, wskazują nawet na pewną zależność Witkiewicza od autora Xiędea Fausta (...). Wskazuje też Witkiewicz na swą bliską zażyłość z twórczością Micińskiego, wiadomo zaś, ze Nie lot a i Xiądz Faust swój barokowo-gongorystyciny wygląd zawdzięczają nadmiarowi czynnika publicyslyczno-dydaktycznego I )"(W: 8, a. 530); .obie powieści: Pożegnanie jesieni i Nienasycenie mimo całą ich odrębność można uznać za dalsze i juz na inny plan przeniesione nawiązanie do twórczości autora |...| Nietoty i Xifdxa Fausta (M: 43); .Pasjonuje go Miciński A więc halucynacje tego najjaskrawszego neorołnanty ka pozwalające na identyfikacje Tatr z Himalajami odnajdujemy w mglistym krajobrazie Witkiewicza |...| A dalej pustelnie księciów Bazylich |...| a cały świat qua3i-indyjski Nietoty w wycieczce Bazakbala z Heleną i rosyjski Pa-tiomkina. potem Bazylisy Teofanu(W: 18); „Proza Micińskiego zmierzająca do oddania najczystszej treści wyobrażeń o życiu staje się niejako prawzorem Witkiewiczowskiej -czystej formy*. (M: 46, s. 46); ..Nikt czegoś takiego nie napisał jeszcze u nas. ale to nie znaczy, by autor byl wolny od pewnej szkoły > by jego powieść nie miała rodziców w przeszłości; pochodzi w prostej linii z Palu-by (Irzykowski) i Nietoty (Miciński). ale nie posiada głębi patetycznego natchnienia Nietoty ani suchej, skondensowanej logiki Patuby. natomiast jest od tamtych stokroć żywsza |...|* (W: 2); .powieść Jaworskiego przypomina •upodobnione- portrety Witkacego" (J: 7); .Fanatyczny intelektualizm autora Patuby |...J stopił się w umyśle Witkacego z nieopanowaniem artystycznym i -perwersją- wyobraźni Micińskiego 1-1" (W: 5). Nie uwzględniam tu porównań — w większości marginesowych — jakie pojawiły się po II wojnie. Zob M: 53.

2

Z dotychczasowych publikacji do najważniejszych należą: szkice M. Głowińskiego o prozie Micińskiego w książce Powieść młodopolska. Studium z poetyki historyczną. Wrocław 1968, s. 231-243; Drwiące reąuiem dla historii (o „Weselu hrabiego OrgazaV, .Twórczość^- 1964, nr 4 (przedruk w książce tegoż autora Porządek, chaos, znaczenie. Szkice z teorii form narracyjnych. Warszawa 1967. s. 189-210); Witkacy Jako pantagruelisla. |w zbiorze:) Studia

0    Stanisławie Ignacym Witkiewiczu, pod red. M. Głowińskiego i J. Sławińskiego, Wrocław 1972 (przedruk w: M. Głowiński, Gry powieściowe. Szkice z teorii

1    historii form narracyjnych. Warszawa 1973, s. 243-278); książka J. Speiny. Powieści Stanisława Ignacego Witkiewicza. Geneza i struktura. Toruń 1964; szkic monograficzny B Danek-Wojnowskiej i J. Kłosowicza poświęcony twórczości T. Micińskiego |w:J Obraz literatury polskiej. Młoda Polska, t. 2, Kraków 1967; artykuł A. Brodzkiej, Spór o wartość kultury współczesnej w polskiej prozie narracyjnej. [w:J Literatura polska 191&-1975. t 1. Warszawa 1976 oraz S. Gawlińskiego, Teoria powieści Witkacego, (w zbiorze | IV krxgu przemian polskiej prozy XX w., pod red. T. Bujnickiego. Wrocław 1978. s. 27-40. Wymieniam tylko prace bezpośrednio związane z tematami moich rozwa-tań, pozostając dłużnikiem wszystkich, którzy o autorach omawianych powieści kiedykolwiek pisnli. Zob. przyp. na s. 118.