IMGW95 (2)

XLII DRAMAT HISTORIOZOFICZNY

Sand, gdy pisała o Mickiewiczu w Szkicu o dramacie fantastycznym (1839): gdyby miał bardziej śmiałe wyobrażenie o sprawiedliwości boskiej i opatrznościowych celach ludzkości, rozwiązałby jaśniej to zagadnienie. Mógłby przepowiedzieć, że klęska Polski stanie się z biegiem lat triumfem nad Rosją i że tak jak cesarstwo rzymskie uległo przewadze intelektualnej pokonanej Grecji, tak i cesarstwo rosyjskie ulegnie przewadze intelektualnej i moralnej Polski.

Traktując Irydiona jako zjawisko typowe dla romantycznego historyzmu, unikniemy kłopotów, które mieli dawniejsi badacze z takimi zagadnieniami komparatystycz-nymi, jak zbliżenie między Irydionem i Nibelungami (1862) Fryderyka Hebbla.

Równocześnie zaś ustawienie dzieła Krasińskiego w odpowiednim szeregu porównawczym pozwala ocenić jego pozycję w literaturze. Historyczna medytacja pośród ruin rzymskich była modnym w romantyzmie gatunkiem poetyckim, eseistycznym i publicystycznym. Pierwszy Krasiński pokusił się o zrobienie z elegijno-refleksyjnego tworzywa — dramatu historiozoficznego. Następna epoka pogłębiła zasady historycznej dokumentacji w dziele sztuki i wydoskonaliła realistyczny warsztat pisarski. W ten sposób powstały jeszcze lepsze warunki do oceny historycznej pozycji Krasińskiego. Warto pod tym względem porównać Irydiona z powieścią Gustawa Flauberta Salammbó (1862), opartą na wykształconej w romantyzmie paraleli historycznej, z aluzjami do współczesnych zagadnień socjalnych i politycznych, z jej egzotyką i orientalizmem, z problematyką kulturalną, religijną i psychologiczną!

Irydion należy do tych nielicznych dzieł polskiego romantyzmu, które doczekały się przekładów na obce języki. Dlatego za przykrą lukę bibliograficzną trzeba uznać pominięcie dramatu Krasińskiego przez Wilhelma Waetzoldta

wśród dzieł niemieckich, francuskich i angielskich poetów, którzy w rzymskich ruinach odkryli niewyczerpane źródła tematyczne dla swego romantyzującego historyzmu.

IV. DRAMAT HISTORYCZNY

Rozważania nad zagadnieniem genezy Irydiona postawiły przed nami, jako główny problem badawczy, sprawę gatunku literackiego. Dzieło Krasińskiego należy do grupy utworów, zwanych potocznie romantycznymi dramatami historycznymi. Charakter ogólny i szczegółowe cechy tego rodzaju, a nadto indywidualne właściwości Irydiona wystąpią wyraźnie w literackiej egzemplifikacji, gdy po kolei omówimy temat, tworzywo historyczne, źródła i koncepcję rzymskiego dramatu Krasińskiego.

Temat dzieła. Jak każde dzieło romantycznego historyzmu, Irydion ma dwa plany: plan realny (temat historyczny) i plan symboliczny (sfera współczesnych analogii i aluzji).

Tematem historycznym Irydiona jest zarysowujący się upadek Rzymu w dobie cezariańskiej potęgi, bogactwa, blasku i zbytku. Na tle przeobrażeń, jakie się dokonały w ustroju państwa i obyczajach obywateli, gdy republika rzymska podbiła świat i stała się despotycznym mocarstwem, umieścił poeta spisek powiernika Heliogabala, Greka Irydiona. Bohater zamierza wyzyskać nowy układ sił społecznych i politycznych do zniszczenia Rzymu, pragnąc w ten sposób pomścić hańbę swej ojczyzny i krzywdy wszystkich uciemiężonych ludów. Rewolucyjny zamysł Irydiona chybił w wyrachowanym przez człowieka czasie. Wykonali go upatrzeni przez mściciela sprzymierzeńcy (chrześcijaństwo i barbarzyńcy Północy) w dobie, gdy dojrzały do tego warunki. Na razie pozostawiam na boku