IMGb14 (3)

źródła rezerw, które dałyby się spożytkować natychmiast po przewrocie: „Przekształcenie środków produkcji w społeczną własność usuwa [...] jawne trwonienie i niszczenie sił wytwórczych i produktów, które nieuchronnie towarzyszy obecnie produkcji i dochodzi do szczytu podczas kryzysów. Wyzwala ono następnie dla ogółu mnóstwo środków produkcji i produktów wskutek usunięcia bezmyślnego marnotrawienia ich na potrzeby zbytku przez panujące obecnie klasy i przez ich przedstawicieli politycznych. Możliwość zapewnienia przez produkcję społeczną wszystkim członkom społeczeństwa bytu, nie tylko materialnie całkowicie wystarczającego i z każdym dniem dostat-niejszego, ale gwarantującego im również pełnię swobodnego rozwoju i zastosowania ich zdolności fizycznych i duchowych — możliwość ta została obecnie osiągnięta po raz pierwszy, i to istotnie osiągnięta”^M.

Jakoż wiara w obfitość tych dwu źródeł ujawnia się wielekroć w tekstach polskich. Co się tyczy najpierw owej luksusowej konsumpcji klas posiadających, to żywiono w tej sprawie przekonania nie całkiem konsekwentne i zależne od kontekstu. Wiedziano wszak i z Marksa, i z obserwacji, że kapitalizm istnieć nie może bez reprodukcji i że zatem większa część zysków jest reinwestowana. Nic przeszkadzało to temu, że w literaturze agitacyjnej oraz prognostycznej konsumpcyjna żarłoczność burżuazji urastała do -rozmiarów magnackich. „Jednostki te — pisała „Równość” — [...] na swój wyłączny użytek zagarniają często taką masę mienia, że wystarczyłoby go dla tysięcy”. W tym akurat miejscu chodziło o „wspaniałe pałace, pyszne parki, ogrody, dzieła sztuki”, o te nagromadzone skarby, które przyszłe społeczeństwo ' obróci na użytek wszystkich³. Bodajże jednak wyobrażano sobie, że równomierny podział dochodu dotąd spożywanego przez klasy posiadające pozwoli od razu odczuwalnie podnieść poziom życia mas ludowych.

Źródło drugie, to jest usunięcie kryzysów nadprodukcji, zdawało się jeszcze zasobniejsze. Kryzysy nawet dla zwolenników kapitalizmu były najbardziej widomą oznaką jego nieracjonalności. W myśli socjalistycznej od samego jej zarania, od czasu wielkich utopistów, zawarte było przekonanie, że ustrój przyszłości musi być nie tylko bardziej moralny, ale także racjonalniej gospodarujący pracą ludzką i jej wytworami. Skoro zaś absurdalne, a w obliczu masowej nędzy

” p. Engels, Roctai) socjalizmu, w: K. Marks i F. Engels. Dzida wybrane, i. II. s. 141.

324    ³⁵ Nass program, lóc/ cit., s. 74. .

zbrodnicze marnotrawstwo dóbr było spowodowane chaosem wolnego rynku dającego producentom — jak pisano w „Równości” —„wskazówki fałszywe”, to wyzwoleniem się z chaosu mogła być tylko gospodarka planowo kierowana. „Dopóki fabrykacja prowadzona jest na spekulację jednego przedsiębiorcy, który się gryzie z drugim, dopóty są kryzysy — wykładał Krzywicki robotnikom. — Jeżeli zaś narzędzia pracy będą należeć do ludowego, wolnego państwa, to i kryzysów nie będzie, ponieważ produkcja będzie uregulowana, a nie prowadzona dla szwindlu, jak dziś. Wtedy oszczędzi się i tę stratę czasu przymusowego bezrobocia, i tę stratę czasu, którą się ponosi dlatego, że towary nic mając zbytu psują się”¹.

O planowaniu gospodarczym wiadomo było tylko tyle, że jego punktem wyjścia musi być naukowe, statystyczne obliczenie potrzeb społecznych i dostosowanie do nich wielkości'i asortymentu produkcji^{2 3}. Potrzeby były więc ujmowana jako dane mierzalne i jeszcze nie pojawiała się myśl, że ustalanie poziomu i asortymentu potrzeb niezbędnych obyć się nie może bez znacznej dozy arbitralności. Wyobrażano to sobie raczej jako zadanie czysto ewidencyjne, wchodzące w skład funkcji „zarządu nad rzeczami”³⁹. Nie było także jasne, jaki zakres przestrzenny obejmować ma owo planowe bilansowanie potrzeb i środków ich zaspokojenia: gminę, państwo czy ludzkość całą. W anarchistycznym nurcie socjalizmu żywa była, jak wiadomo, obawa, że wszelka unifikacja państwowa wytwarzać będzie arbitralną i uciskającą lud biurokrację; z drugiej stony można było zasadnie pytać, jakijn sposobem niescentralizowana federacja wolnych gmin i stowarzyszeń wytwórczych mogłaby wyeliminować rynek i konkurencję.

Tak czy owak, przewidywane zastąpienie rynku planową i reglamentowaną dystrybucją produktów (czy to wedle indywidualnego wkładu pracy, czy też wedle „istotnych potrzeb”) uchylało problem zdolności nabywczej klas pracujących w tradycyjnej jego postaci, tj. popytu efektywnego. Nie uchylało natomiast i uchylić nie mogło pytania o obfitość dóbr podlegających podziałowi. Odpowiedź na to pytanie kryła się w przeświadczeniu, że usunięcie anarchii rynku

3

1

^ L. Kncywidd. Praca diii i n przyizlokt, ,.Przedświt" 1684, w zbiorze: Pitrmsts pokolenie markpitfa polskich, t. II, *. 83.

2

Nart program, loc. cir., s. 68, 80; Echa, „Równość" 1879, ibidem, 1.1, t. 139.

3

Szerzej o tym G. Tern kin, Karola Marksa o bras gospodarki komunistycznej, Warszawa 1962.