IMG�59

■piąKne muomanKi o piaiynuwycn wiusucu,

w sukniach z epoki secesji,

powieści nie napisane,

obumarłe przed narodzeniem,

nuda i czczość zwiastujące wojnę.

(,,Szkic pamiętnika”)

Ważyk szyderstwem zastąpił poczucie winy. Kończąc lekturę pytam o dalsze dzieje Albina, to znaczy nie odczuwam dreszczu wolności, którego udziela każde dzieło skończone i każda operacja psychologiczna dokonana.

Michel Leiris w książce „Wiek męski” (Uage d’homme) pisze, iż jednego oczekujemy od pisarza: aby nam dostarczył przekonywających dowodów przeciwko aktualnemu systemowi wartości, nad którym odbywamy nieustający sąd. Musi on rzucić na szalę „cały ciężar, który go gnębi, aby wyzwolić wszystkich ludzi, bez czego nie zdoła osiągnąć własnego wyzwolenia”. Wspominam o książce Leirisa i cytuję te słowa z przedmowy, ponieważ „Wiek męski” w pewnym sensie przypomina „Epizod”. Ta autobiografia byłego surrealisty została napisana przed samą wojną, przygotowana do druku po wojnie. Autor pisał swą przedmowę w Hawrze, w 1945 roku. Przed jego oknami rozciągał się widok spalonego miasta. Pomiędzy szaleństwami surrealizmu a tą chwilą, w której miał się odważyć na opublikowanie książki, wzniosła się chmura dymu. W książce jest mowa o udrękach neurastenii i impotencji, o intelektualnych prowokacjach i psychologicznych eksperymentach, jest cała mitologia podświadomości, jest przyznanie się do umiłowania zbrodni i krwi, jest... Jest całe piekło pomieszczone w jednym ludzkim serou i otwarte na widok publiczny. To piekło wydaje się samemu pisarzowi czymś niewinnym wobec ruin Hawru, wobec milionów zamordowanych ludzi, wobec zbrodniarzy, którzy w tym samym czasie, kiedy on sądzi samego siebie, stają przed sądem ludzkości. Ale pisarz znajduje odpowiedź: liczy się sam akt szczerości, samo dokonanie prawdy. „Istotne zaangażowanie pisarza” — pisze Leiris — „to, które wypływa z samej natury jego twórczości, to nie odmierzać słów”.

W powieści oznacza to znieść dystans, który pisarza dzieli od bohatera, uciąć sznurek, na którym ostrożny,

obłudny lub szydliwy autor spuszcza swego bohatera na dno przepaści, uciąć sznurek i razem z bohaterem skoczyć w dół.

ZAMAWIAM POWIEŚĆ

Zniechęcenie do powieści nie przychodzi po raz pierwszy. W historii literatury francuskiej fala takiego zniechęcenia przeszła w pierwszych latach XVIII wieku. Powieść w poprzednim stuleciu odgrywała znacznie większą rolę, niżby się to mogło zdawać nam, którzy sądzimy literaturę po jej arcydziełach. Powieść w wieku XVII była gatunkiem drugorzędnym, ale jej czytelnictwo było ogromnie rozpowszechnione, a produkcja bardzo obfita. Radne, Moliere, Boileau byli przede wszystkim czytelnikami powieści, drwili z niej trochę (jak np. Boileau), ale była ona ich codzienną lekturą, trochę nieoficjalną, jak kryminały dzisiaj.

W pokoleniu następnym przychodzi gwałtowny kryzys. Już Charles Sorel twierdzi, że „czytelnik nie chce więcej romansu”, ale „prostą opowieść o wypadkach nowoczesnych”. Marivaux, który zaczyna od romansów precieux, pisze potem artykuły „o fałszach powieśd”, żartuje ze swych bohaterów, igra konwencjami powieści.

Kryzys powieści stawia w kłopotliwej sytuacji księgarzy. Znika więc nazwa gatunku. Między rokiem 1700 a 1730 ani jeden utwór literacki nie nazywa się powieścią. Zamiast powieśd pokazują się „historie”, „anegdoty”, „pamiętniki”, „podróże”, „odnalezione rękopisy” — oczywiście przeważnie pastisze, jak ńp. słynne „Listy zakonnicy portugalskiej siostry Alcaforado”, co do których autentyczności spierano się jeszcze do ostatnich lat. Fikcyjne anegdoty umieszcza się w ramach historii prawdziwej lub na tle rzeczywistośd społecznej, konkretnej, znanej, sprawdzalnej dla wszystkich. Dla czytelnika przywykłego, że „romans” dziać się winien w dawnych, bajecznych czasach lub w 'krainie fantazji, realizm jej był nie do pogodzenia z prawami gatunku. I tak dochodzimy do „Diabła kulawego”, czyli do nowej zupełnie koncepcji powieśd, do nowej postawy narratora, do nowego tematu i nowej filozofii. Ta

151