interpretacja słownik cz1

216

INTENCJONALNt. . - INTERMEDIUM

uchwycenia, co pisarz pragnął przekazać, co „miał na myśli”, gdy swój przekaz formułował; stosownie do tego główna misja -*• interpretacji miałaby każdorazowo polegać na upartym docieraniu do i. autora, nieraz głęboko ukrytej, gdyż tylko w taki sposób można pojąć najwłaściwszy, niejako gwarantowany, -*• sens jego utworu. W XX-wiecznym literaturoznawstwie górę stopniowo wziął odmienny pogląd: że nie to jest istotne dla rozumienia utworu, co autor „chciał powiedzieć”, ale tylko to, co w .dziele zostało ostatecznie powiedziane, utrwalone, zobiektywizowane — i co może pozostawać w zupełnej niezgodzie z domniemanymi zamiarami twórcy; celem interpretacji miałoby być przede wszystkim uchwycenie owych nie zamierzonych, a nawet nie przewidzianych przezeń znaczeń przekazu. Pogląd taki ma dwojakie konsekwencje. Jedni zalecają, by zamiast bezpożytecznie poszukiwać i. pogrzebanej w umyśle pisarza, starać się o rozpoznanie w wewnętrznym porządku dzieła takiej instancji podmiotowej, która porządkując znaczenia, dawałaby oparcie jego zasadnemu rozumieniu (chodzi o instancje w rodzaju -> podmiotu czynności twórczych). Inni natomiast uważają, że poszukiwany sens utworu jest w każdym wypadku mniej lub bardziej swobodną inwestycją odbiorcy; także i. autora, gdybyśmy potrafili ją wiarygodnie zrekonstruować, byłaby po prostu jednym z wielu dających się wyobrazić rozumień dzieła — zaledwie epizodem w historii jego odczytań. Por. błąd intencyjności.

Lit.: E. D. Hirsch jr., Yalidity in Interpretation, 1967; P. D. Juhl, Interpretation, 1980; Intention and Interpretation, 1992. js

Intencjonalność (ang. intentionality, fr. inten-tionalite, niem. Intentionalitat) — 1. w rozumieniu filozoficznym (w obrębie fenomenologii): więź między świadomością a przedmiotem, polegająca na tym, że świadomość ma charakter intencjonalny jako świadomość czegoś, przedmiot natomiast ma charakter intencjonalny jako coś dla świadomości; 2. wedle gi fenomenologii w badaniach lit. (R. Ingarden) przedmiotowa i. charakteryzująca dzieło lit. polega na jego odniesieniu zarówno do konstytuującej dzieło świadomości twórcy, jak i do dokonującej konkretyzacji tegoż dzieła świadomości odbiorcy. Zarazem centralna warstwa dzieła lit. |p warstwa tworów znaczeniowych, sama spełnia funkcję konstytuowania przedmiotów przedstawionych i dlatego charakteryzuje ją intencjonalność właściwa świadomości — pochodna względem świadomości twórcy, a potencjalna względem świadomości odbiorcy. Por. warstwowy układ dzieła literackiego, js

Intensivum (< łac. intensiyus = natężony; ang. intensive, fr. intensif, niem. Intensivum, ros. m-mehcue) — wyraz pochodny o znaczeniu wskazującym nasilenie pewnej właściwości zawartej w znaczeniu wyrazu podstawowego. Rodzajem i. są -* augmentativa i pewne -> deminutiva. Np. krzyknąć—wykrzykiwać, wioska—wiocha, cienki—cieniutki, aos

Intensja zob. Konotacja

Intensyfikacja (< łac. intensus — natężony + facio = czynię; ang. intensijication, fr. inten-sification, niem. Intensivierung, ros. immeHcufju-Kaifun) — stosowany w sztuce i literaturze zabieg uwyraźniania, w celach estetycznych, niektórych cech przedstawianych przedmiotów. I. jest stałym elementem wysokich gatunków lit., np. —► ody czy -► eposu; służą jej zazwyczaj odpowiednie środki stylistyczne, np. hiperbola. Występuje również w -+ panegiryku, gdzie służy -► idealiza-cji bohatera. Wykorzystywana bywa także w celach parodystycznych (np. i. elementów stylu wysokiego w -» poemacie heroikomicznym). Towarzyszy S§ karykaturze i -*■ grotesce, ale sprzyja również osiąganiu efektów -*• patosu i wzniosłości. tk

Interakcyjna teoria metafory zob. Metafora

Interclusio (łac.) zob. Parenteza

Interlingua (< łac. inter = między 4- wł. lingua = język) — —*■ sztuczny język mający służyć porozumieniu międzynarodowemu, utworzony przez włoskiego matematyka G. Peano w 1908 r. na podstawie słownictwa łacińskiego, nie mający fleksji; także sztuczny język skonstruowany z elementów wspólnych językowi angielskiemu i językom romańskim.

Lit.: M. Suskin, Paninterlingwa. Powszechny język międzynarodowy, 1990. tk

Interludium (łac.) zob. Intermedium

Intermedium (< łac. intermedius = środkowy, pośredni; ang. interlude, fr. intermede, niem. Intermezzo, Zwischenspiel, ros. unmepMedun) — niewielki utwór sceniczny, zwłaszcza o charakterze

f

217

INTERMEZZO - INTERPRL...CJA

komicznym, wystawiany w przerwach między aktami zasadniczej sztuki lub częściami widowiska. W dramacie średniowiecznym i. pełniły rolę wstawek odgrywanych między kolejnymi fragmentami -+ misterium, —► miracle czy -> moralitetu. Były to scenki dialogowe i komiczno-panto-mimiczne wprowadzające do religijnego widowiska elementy świeckie i ludowe: obrazki rodzajowe, żywioł satyryczny, wulgarną błazenadę. Dały one początek rozmaitym gatunkom dramatycznym w różnych lit. narodowych (m.in. —► ent-remes, -*■ farsa, -+ komedia mięsopustna). Inna nazwa: interludium.

Lit.: J. Okoń, Intermedium polskie XVII wieku. Próba typologii, „Pamiętnik Literacki” 1986, z. 1. js

Intermezzo (wł. < łac. intermedius — pośredni) — jeden z gatunków włoskiego -► teatru dworskiego XVI w., związany z -*■ manieryzmem. I. wywodzi się z -> intermediów; w przedstawieniach dworskich początkowo było wstawką w -* komedii, następnie uległo usamodzielnieniu. Na i. składały się recytacje, sceny alegoryczne (-► alegoria), żywe obrazy, występy muzyczno-bale-towe; w jego obręb wprowadzano także -> madrygały. Wystawa i. uświetniających dworskie uroczystości była bogata, często wymagała stosowania maszynerii teatralnej, mg

Intemacjonalizmy (ang. internationalisms, fr. in-ternationalismes, niem. Internationalismen, ros. uHmepHaifuonaAU3Mbi) — wyrazy funkcjonujące w wielu językach w jednakowej bądź jedynie zmodyfikowanej fonetycznie i; gramatycznie postaci; najczęściej pochodzenia greckiego i łacińskiego (-► grecyzm, -*■ latynizm) lub utworzone na podstawie słów greckich i łacińskich (-► neo-grecyzm, -> neolatynizm), rzadziej pochodzące z języków nowożytnych. Szczególnie licznie występują w obrębie fachowej terminologii, także literackiej. Np. symbol (< gr.), modus (łac.), film (ang.), burleska (<wł.). aos

Interpolacja teksta (łac. interpolatio = przekształcenie) — wstawienie do cudzego tekstu wyrazów, zwrotów lub zdań, których tekst ten pierwotnie nie zawierał. I. może powstać na skutek omyłki drukarskiej i powodować -► błędy tekstu, może też być rezultatem —► kontaminacji. Por. amplifikacja tekstu, tk

Interpositio (łac.) zob. Parenteza

Interpretacja (< łac. interpretatio = objaśnienie, wyjaśnienie; ang. interpretation, fr. interpretation, niem. Interpretation, ros. unmepnpema-itun) — działanie badawcze zmierzające do wydobycia i wyjaśnienia sensu (swoistości, funkcjonalności, roli etc.) danego zjawiska, w szczególności poprzez określenie miejsca owego zjawiska w jakiejś całości wyższego rzędu. Punktem wyjścia wszelkiej i. jest założenie, że istotne znaczenie badanego przedmiotu jest ukryte poza danymi bezpośredniej obserwacji empirycznej i nie pozwala się z nich wprost wyprowadzić. Znaczenie to uobecnia się badaczowi wtedy dopiero, gdy ulokuje on przedmiot w odpowiednim kontekście, gdy określi jego miejsce w szerszym układzie przedmiotowym lub też rozpozna w nim działanie jakichś ogólniejszych prawidłowości obejmujących mniejszą lub większą klasę przedmiotów analogicznych. Stosowane w pracy literaturoznawczej działania interpretacyjne są b. zróżnicowane — zarówno w zależności od typu badanych zjawisk, jak i od rodzaju użytkowanych instrumentów badawczych uprzywilejowanych na gruncie rozmaitych kierunków nauki o literaturze. Podlegają im m.in. takie elementy dzieła lit., jak fragmenty, sceny, motywy, postacie, alegorie, symbole, obrazy metaforyczne itp. Kontekstem, w którym się je rozważa, może być zarówno dzieło jako całość (sens ich jest wtedy tożsamy z określoną funkcją spełnianą w takiej całości), jak też jakiś układ odniesienia spoza dzieła (np. motyw występujący w utworze ujmowany na tle jakiegoś ustabilizowanego systemu motywów, metafora na tle konwencji stylistycznej, symbol na tle podświadomości pisarza, postać ujmowana w relacji do typu literackiego lub do jakiegoś wzoru biograficznego etc.). Zabiegom interpretacyjnym podlegają także dzieła jako układy całościowe, celem i. jest wtedy odnalezienie naczelnej zasady decydującej o totalności, integralności i niepowtarzalności utworu; zasada taka zostaje wydobyta z utajenia w wyniku relatywizacji utworu do jakiegoś zespołu zjawisk względem niego zewnętrznych (np. norm gatunkowych, okoliczności społecznych, „sytuacji egzystencjalnej”), uznawanych za wyjaśniające. I. dotyczyć może wreszcie całości literackich wyższego rzędu aniżeli utwór, takich np. jak twórczość pisarza, prąd literacki, okres literacki. Wyjaśnianie swoistości takich dużych jednostek dokonuje się bądź przez ich zestawienie z odpowiednimi jednostkami tej samej kategorii (np. rozważania typologiczne dotyczące twórców, prądów czy okresów),