kultura ludowa 1

kultura ludowa [a. folk culture; f. culture populaire; n. Volkskultur; r. HapoflHaa KyjiŁ-■rypa], termin wprowadzony w krajach europejskich w XIX w. na oznaczenie zespołu elementów kulturowych ukształtowanych w obrębie „niższych” warstw' społeczeństw narodowych określanych jako łud. Bardziej precyzyjne pojęcie k.l. wiąże się z jednej strony z przyjętym określeniem -> kultury, z drugiej -»■ ludu (-» kultura chłopska).

Zainteresowania naukowe i społeczne k.ł. koncentrują się wokół ustalenia i wyjaśnienia: 1) jej elementów składowych, 2) pochodzenia poszczególnych elementów składowych i w konsekwencji genezy całej k.k, 3) jej specyficznych cech jako systemu kulturowego zaspokajającego potrzeby życiowe określonych warstw społecznych, 4) jej przemian aż do rozpadu jako systemu, 5) jej dawnej i współczesnej rołi w społeczeństwie narodowym.

Ad 1. W latach sześćdziesiątych XIX w., kiedy intuicyjnie badano k.l„ a sam termin nie był jeszcze stosowany, O. Kolberg - jedyny który zajął się- dokumentacją k.l. na. całym obszarze dawnych ziem polskich — ustali! coś w rodzaju definicji enumeratywnej k.l. w tytule swoich dzieł: ..„Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”. W takim też mniej więcej układzie opisywano k.l. w innych krajach europejskich, a układ stosowany: przez O. Kolberga był — po nieznacznej rozbudowie •— naśladowany długo w etnografii polskiej. W okresie między wojennym ustalono (A. Fischer, a zwłaszcza K. Moszyński) pełną systematykę elementów k.l. w podziale na kulturę materialną, społeczną i umysłową {duchową).    '

Ad 2. Już od początku zainteresowań k.l. ^ jako czymś odrębnym od kultury elitarnej, i powstał problem jej pochodzenia. Romantyzm uznawał archaiczność k.l., wychodząc z założenia, że przechowała. ona w prawie nie zmienionym stanie kulturę etniczną sprzed wieków. Już jednak ‘W latach pięćdziesiątych XIX w, R,W. Berwiński udowadniał pochodzenie większości elementów k.l. z zapożyczeń, zwłaszcza {głównie w zakresie kultury umysłowej) z kultur antycznych. A znów w latach dwudziestych XX w. niemiecki etnograf, H. Na u mann (1922) głosił, że na k.l. składają się głównie dobra opadłe z kultury warstw wyższych, i że lud jest w zasadzie kulturowo nieproduktywny, a tylko naśladowczy i adaptujący elementy kultury przyjmowane z zewnątrz (-*■ ' opadanie dóbr kulturowych). J.S. Bystroń {1936, s. 20) twierdził, że „kultura ludowa jako całość jest wytworzonym przez zbieg wypadków zespołem treści, które same

przez się nie muszą być ludowe” - podobnie jak kultury inne — szlachecka, inteligencka, miejska, proletariacka, a także kultury innych i narodów. Uwzględniając także treści archaiczne, J.S. Bystroń kładzie nacisk na te, które przychodzą ;na wieś z zewnątrz.'

W wyniku nowszych dyskusji przyjęło się, że k.l.: a) jest zmiennym w czasie tworem historycznym ukształtowanym z trzech istotnych źródeł: oryginalnych (etnicznych), przejętych z kultury warstw wyższych, a twórczo adaptowanych do własnych potrzeb życiowych oraz z wpływów interetnicznych, b) ukształtowała się w okresie feudalnym, a jej największy'.rozkwit przypadł na XIX .w„ po zniesieniu ustroju feudalnego, po czym rozpoczęła się jej stopnio- I wa redukcja, c) jako typowa dla społeczeństwa klasowo zróżnicowanego, współistniała z nur-tem elitarnym kultury, nie była stąd w pełni samodzielna, lecz stanowiła tzw. „tradycję małą” i „kulturę częściową” (part culture —

R. Redfield, 1956) w ogólnej kulturze społeczeństwa, d) w przeciwieństwie do kultury elitarnej wykazywała zróżnicowania regionalne jako efekt względnej izolacji i warunków środowiska.

Ad 3. Jako twór historyczny k.l. nabrała specyficznych właściwości. W okresie jej pełnego jeszcze funkcjonowania (zwłaszcza w XIX w.) wykazywała następujące cechy: izolacjonizm, tradycjonalizm powiązany z ustnym przekazem tradycji, rytuałizm, sensualizm oraz tradycyjną religijność.    ^:

Izolacjonizm był wynikiem zarówno warunków środowiska, jak i społeczno-prawnego i ekonomicznego położenia ludności wiejskiej. Miał on charakter izolacji przestrzennej, geograficznej (zamykanie się mieszkańców wsi w jej własnych granicach z małą ruchliwością przestrzenną), izolacji pionowej w znaczeniu faktycznego odgrodzenia ludu (wiejskiego) od klas wyższych i od udziału w kulturze elitarnej, ! co pociągało za sobą izolację świadomościową.

W okresie względnej izolacji k.l. była systemem zaspokajającym ^;ogół potrzeb swych nosicieli.

Tradycjonalizm ujawniał się w wiernym j przekazie między generacjami, głównie w przekazie ustnym, bezpośrednim, ćałego zasobu umiejętności, wiedzy i przekonań; :stąd pochodziła typowa niechęć do nowości ,we wszystkich dziedzinach kultury (-> tradycjonalizm). Każda innowacja musiała zostać wpierw nie tylko doświadczona, ale i poparta przez autorytety wiejskie.    ’

Rytuałizm, sensualizm oraz religijność dową można potraktować łącznie. z ^: racji ich komplementarnych związków. . Wchodzą tu takie cechy, jak wyobraźnia obrazowa z tendencją do przedstawiania poszczególnych ■ elementów wiary i wyobrażeń mitycznych w. po-, i

staci wizualnych przedmiotów z'.' .atrybutami lokalnymi (np. strojami), sakralizacja, fragmentów otaczającego -świata, synkretyzm religijny wiążący w jedną opostać część wierzeń pogańskich z rozwiniętymi systemami religijnymi, manifestowanie religijności w, obrzę* dach rodzinnych i dorocznych, z regularnym uczęszczaniem na nabożeństwa, odwiedzaniem miejsc odpustowych (pielgrzymki), powiązanie kalendarza „ludowego” z kalendarzem kościelnym przy przestrzeganiu kultu świętych powszechnych i lokalnych, orientacja poczynań gospodarczych i zachowań indywidualnych, codziennych, tygodniowych i rocznych według kalendarza kościelnego, manifestowanie swej nabożności nawet w odezwaniach etykietalnych. Ogólna cecha k.l. to jednolitość wspomnianych postaw, zachowań i przekonań w ramach poszczególnych społeczności lokalnych. Stanowiła ona zatem zwarty system kulturowy.

Ad 4. W swej historii k.l. nie była niezmienna Ulegała stopniowym zmianom, rozwijała się zarówno przez infiltrację elementów z zewnątrz, jak i w wyniku ludowej twórczości wszelkiego rodzaju. Stąd pochodzi jej fascynujące bogactwo i różnorodność regionalna, tak interesujące etnografów i folklorystów. Przeobrażenia w ramach k.J. nasiliły się w XIX w., w różnym stopniu w różnych krajach. Spowodowane one były powiązaniem wsi z szerszymi systemami ekonomicznymi i społecznymi, emigracją, postępem technicznym, rozwojem szkolnictwa i oświaty, usamodzielnianiem się społeczno-politycznym chłopów, w ostatnich zaś czasach gwałtownym rozwojem industrializacji i urbanizacji z ich wszelkimi konsekwencjami.

Najwcześniej zaczęły zanikać tradycyjne elementy kultury materialnej — stroje, narzędzia pracy, budownictwo oraz techniki i sposoby pracy, podlegające coraz silniej procesom modernizacji. Wolniej ulegały redukcji tradycyjne zwyczaje i obrzędy (domowe, doroczne, zawodowe) oraz formy i treści folkloru. Najwolniej podlegały zmianom systemy światopoglądowe i religijne, choć i te zaczęły ograniczać się do ram życia rodzinnego. Nastąpił nasilający się impakt kulturalnych treści ogólnonarodowych, w ostatnich zaś czasach zwłaszcza kultury masowej przedostającej się na wieś różnymi środkami przekazu. Doszło ostatnio ; do tego, że z dawnej k.l. jako zwartego systemu zachowały się tylko nieliczne stosunkowo relikty, zaś k.l. ulega postępującej unifikacji. Pewne odrębności regionalne zachowały się tylko na niektórych terenach. Tradycje dawnej kultury trwają jeszcze w mentalności pokolenia starszego.    ■

Ad 5. Zainteresowanie kulturą ludu zrodziło i się wtedy, kiedy w tworzących się nowocze- ' snych narodach zaczęto przypisywać ludowi duże znaczenie jako podstawie.struktury nowoczesnego społeczeństwa i państwa. Oświecenie (XVIII/XIX w.) uważało kulturę ludu, zwłaszcza umysłową, za niską, grubą, wymagającą oświecenia i podniesienia na wyższy poziom. Poczęły się stąd rozwijać badania nad położeniem ekonomicznym i społecznym ludu, a także nad jego kulturą. Romantyzm (połowa XIX w.) kładł nacisk na immanentne wartości tkwiące w k.l., zwłaszcza w folklorze. Uważano, że w tej kulturze zachował się pierwszy, nie znany dotychczas okres kultury etniczno-narodowej (zwłaszcza literatury ustnej), możliwy zatem do odtworzenia, i że w folklorze tkwią znakomite i oryginalne wartości artystyczne. Rozwinęły się więc we wszystkich krajach europejskich badania dokumentujące poszczególne gatunki folkloru (-» folklorystyka). Na tzw. kulturę materialną nie zwracano jeszcze większej uwagi. Dopiero pod wpływem nowego prądu o charakterze racjonalistycznym — pozytywizmu — zainteresowano się całością k.l. Wówczas właśnie poczęto używać terminu k.l.

Z czasem rozwinął się szeroki nurt publicy- ¹ styczny na temat roli i wartości k.l. w życiu społeczno-politycznym i w ogólnej kulturze. Największe nasilenie przybrał on w Polsce w okresie Młodej Polski. Wówczas to k.l. przypisywano podstawowe znaczenie dla kultury narodowej i pierwiastkami tej pierwszej (budownictwem, zdobnictwem, folklorem) jako oryginalnie polskimi, usiłowano nasycić elitarną sztukę i literaturę — wszystko w imię | tożsamości narodowej. Idea ta przewijała się także w okresie międzywojennym w polityce kulturalnej państwa (stąd próby utworzenia sztuki narodowej- opartej na wzorach ludowych). Natomiast ruch młodzieży wiejskiej oraz polityczny ruch chłopski subłimowały tradycyjną k.l. i podnosiły ją do ' wartości | autonomicznej jako podstawę urządzenia stosunków międzyludzkich. Podobnie było w czasach okupacji.

W Polsce Ludowej k.l. została uznana za jeden z nurtów tradycji narodowej i kultury współczesnej. Rozwinęła się szeroka- jej dokumentacja (muzea, izby regionalne, parki etnograficzne), dokonano też serii opracowań