165

Kultura alimów 165

W niektórych regionach popularność zdobywał jeden z mazhabów. Małikici stali się praktycznie jedyną szkołą prawa w Maghrebie, szafPici byli popularni w Egipcie, Syrii, Iraku, Iranie i Al-Hidżazie, hanafici w Azji Środkowej i w Indiach. Hanbalici odgrywali ważną rolę w Bagdadzie, a od XII wieku w miastach syryjskich. Podobnie jak szkoły teologiczne zaczęły się nawzajem akceptować, tak samo działo się ze szkołami prawa. Nawet jeżeli jakaś dynastia mianowała na stanowiska prawnicze przedstawicieli określonej szkoły, co się zdarzało, inni mieli swoich własnych sędziów i specjalistów z zakresu prawa.

Niektóre różnice między poszczególnymi mazhabami dotyczyły dokładnej definicji i wzajemnego odniesienia między zasadami myślenia prawniczego (zwanego o arabsku „usul al-fikh”). Jeśli chodzi o idżmę, hanbalici akceptowali jedynie idżmę Towarzyszy Proroka, a odrzucali idżmę późniejszych uczonych, stąd też większe znaczenie nadawali idżtihadowi, pod warunkiem, że uczeni uprawiali go zgodnie ze ścisłymi zasadami analogii. Inna szkoła, szkoła zahi-rycka, która była silna przez jakiś czas w Andaluzji, ale potem zanikła, trzymała się dosłownego znaczenia Koranu i hadisów w interpretacji Towarzyszy Proroka, odrzucając późniejszy idżtihad i zgodę uczonych. Podobnej doktryny nauczał Ibn Tumart, założyciel ruchu i dynastii Almohadów; uważał się jednak za jedynego nieomylnego interpretatora Koranu i hadisów. Dwie szkoły dopuszczały pewną elastyczność w stosowaniu idżtihadu. Hanafici twierdzili, że nie zawsze trzeba używać ścisłej analogii i że uczeni mają ograniczoną możliwość posługiwania się indywidualnymi preferencjami przy interpretowaniu Koranu i hadisów (istihsan); również malikici uważali, że uczony ma prawo wykraczać poza ścisłą analogię w interesie dobra ludzi (istislah).

Tych zasad nie rozwijano i nie dyskutowano tylko dla nich samych, ale dlatego, że stanowiły podstawę fikhu, były próbą odpowiedzialnego wysiłku człowieka, aby szczegółowo opisać sposób życia (szarPat), jakim winien się kierować muzułmanin, by być posłusznym woli Boga. Wszystkie ludzkie uczynki dotyczące bezpośrednich związków z Bogiem lub stosunków z innymi ludźmi powinno się studiować w świetle Koranu i sunny, tak jak je interpretowali ci, którzy mieli prawo stosować idżtihad. Powinno się również klasyfikować je w ramach pięciu norm: można je było uznać za obowiązujące (całą społeczność albo poszczególnych jej członków), za zalecane, za moralnie neutralne, za godne nagany lub zakazane.

Stopniowo uczeni poszczególnych mazhabów opracowali zasady ludzkiego zachowania obejmujące wszystkie te uczynki, co do których sposoby postępowania można wysnuć z Koranu i z hadisów. Jeden typowy kodeks, autorstwa Ibn Abi Zajda al-Kajrawaniego (zm. 996), uczonego ze szkoły malikickiej, zaczyna się od wymienienia zasadniczych prawd, „które język powinien wypowiadać i w które serce powinno wierzyć” - jest to swoiste wyznanie wiary. Potem następują te uczynki, które są bezpośrednio skierowane do Boga; są to akty