kupisiewicz dydaktyka ogólna6

234 Dydaktyka ogólna

biurokratyzacja, a także dążenie do uniformizacji i centralizacji zarządzania oświatą” (Husen, 1982).

Między tymi skrajnymi ujęciami pozycję pośrednią zajmuje definicja opracowana przez W. Okonia. Zgodnie z nią szkoła to „instytucja oświatowo-wychowawcza zajmująca się kształceniem i wychowaniem dzieci, młodzieży i dorosłych, stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i zadań oraz koncepcji oświatowo-wychowawczych i programów; osiąganiu tych celów służy odpowiednio wykształcona kadra pedagogiczna, nadzór oświatowy, baza lokalowa i wyposażenie oraz zabezpieczenie budżetowe w skali państwa, samorządów^ lokalnych lub innych źródeł” (Okoń, 1992, s. 201).

Pierwsza z cytowanych wyżej definicji jest za wąska, gdyż szkoła stanowi nie tylko „miejsce planowego uczenia się”, lecz również wielu innych czynności, np. wychowawczych, kompensacyjnych, ludycznych itd. Z kolei druga definicja odnosi się nie tylko do szkoły, lecz również do charakterystycznych dla tej instytucji tendencji rozwojowych w ostatnim półwieczu, a więc jest za szeroka. Tych niedostatków^ nie wykazuje, jak sądzę, definicja, w myśl której szkoła jest instytucją powołaną do planowego i systematycznego kształcenia dzieci, młodzieży i dorosłych w myśl społecznie akceptowanych planów i programów nauczania. Nią też będziemy się posługiwać w dalszych wywodach.

Tak rozumianą szkołę dzieli się na różne rodzaje w zależności od: wieku uczniów (szkoła dla dzieci, szkoła dla młodzieży, szkoła dla dorosłych); ich płci (szkoła męska, szkoła żeńska, szkoła koedukacyjna); szczebla kształcenia (szkoła podstawowa, szkoła średnia - niepełna i pełna, szkoła policealna, szkoła wyższa); rodzaju przekazywanego wykształcenia (szkoła ogólnokształcąca, szkoła zawodowm, szkoła politechniczna, ogólnokształcąca szkoła politechniczna); układu treści nauczania (szkoła jednolita, szkoła zróżnicowana pod względem programowym); lokalizacji (szkoła wielkomiejska, szkoła miejska, szkoła wiejska, zbiorcza szkoła gminna); kryteriów doboru uczniów (szkoła powszechna, szkoła elitarna); trybu nauczania (szkoła stacjonarna, szkoła zaoczna, szkoła eksternistyczna); czasu prowadzenia zajęć (szkoła dzienna, szkoła wieczorowa, szkoła niedzielna, szkoła letnia); instytucji finansującej (szkoła państwowa, szkoła prywatna, szkoła komunalna, szkoła przyfabryczna, szkoła kościelna itp.); stosunku do nauczania religii (szkoła świecka, szkoła wyznaniowa); ponoszonych przez uczniów opłat (szkoła bezpłatna, szkoła płatna); miejsca w systemie edukacji (szkoła „drożna”, szkoła „ślepa uliczka”); eksponowanych założeń pedagogicznych (szkoła pracy, szkoła środowiskowa, szkoła otwarta, szkoła produkcyjna itp.); uczestnictwa w ruchu nowatorskim (szkoła eksperymentalna, szkoła wiodąca, szkoła kontrolna); stanu zdrowia uczniów (szkoła specjalna, szkoła santoryjna); czasu przeznaczonego na opiekę nad uczniami (szkoła całodzienna, szkoła-internat, szkoła o wydłużonym dniu nauki); obowiązku szkolnego (szkoła obowiązkowa, szkoła nadobowiązkowa).

2. Rozwój szkoły

Początków szkoły jako instytucji przekazującej dzieciom i młodzieży określony zasób wiadomości, umiejętności i nawyków, wierzeń, przekonań, zwyczajów, społecznie akceptowanych kryteriów oceny, takich lub innych norm postępowania itp., doszukują się niektórzy już w obrzędach inicjacji (wtajemniczenia). Nieprzypadkowo określa się te obrzędy mianem „szkoły leśnej”, która stanowiła główną instytucję edukacji zbiorowej społeczeństwa pierwotnego. Nauka w tej szkole z reguły nie trwała długo. Charakter długotrwałego i zarazem systematycznego procesu zyskała dopiero w starożytnej Grecji, gdzie powstały pierwsze szkoły państwowe (Sparta) i prywatne (Ateny). Cechą szczególną tych szkół był indywidualny tryb nauczania. W cesarstwie rzymskim mamy już do czynienia ze szkołami elementarnymi, gramatykalnyml i retorycznymi typu publicznego. Średniowiecze wytworzyło nowy rodzaj szkoły - uniwersytet, a reformacja i kontrreformacja przyczyniły się do rozwoju, obok szkół parafialnych, także gimnazjów^ i kolegiów. W tym też okresie powstał system klasowo-lekcyjnego nauczania (J. Sutrm, J.A. Komeński), do dziś powszechnie stosowany w szkolnictwie całego świata. Wiek XVIII przyniósł rozkwit szkół stanowych, zwłaszcza szkół rycerskich oraz pierwsze próby tworzenia narodowych systemów edukacji (Komisja Edukacji Narodowej w Polsce, projekty Louis Rene de La Chalotais we Francji). W XIX stuleciu znaczne postępy poczynił proces sekularyzacji oświaty, nastąpiła rozbudowa kształcenia obowiązkowego i zróżnicowanie szkoły średniej, zreformowano studia wyższe, słowem ukształtowano podstawy nowoczesnego systemu szkolnego.

Pełny rozkwit tego systemu przypadł na lata 1945-1973. Wtedy to przystąpiono do niespotykanej w dotychczasowych dziejach szkoły jej rozbudowy, kierując się przy tym takimi zasadami polityki oświatowej, jak: powszechność, jednolitość, bezpłatność oraz drożność kształcenia powszechnego, notabene różnie w różnych krajach interpretowanymi i respektowanymi. Dzięki temu zinstytucjonalizowanym nauczaniem obejmowano coraz więcej dzieci, młodzieży i dorosłych, a równocześnie wydłużano czas nauczania oraz podnoszono jego poziom. Środek ciężkości pracy szkoły zaczął się po we li przesuwać z kształcenia elitarnego na kształcenie masowe i powszechne. Wskutek tego elitarna do niedawna szkoła średnia przekształciła się w niektórych krajach w szkołę powszechną, a studia wyższe stały się dostępne dla większej niż kiedykolwiek liczby młodzieży (por. Kupisiewicz, 1987, s. 3 i nasi.). Nie bez racji zatem nazwano lata sześćdziesiąte XX stulecia latami „szkolnej eksplozji” oraz „eksplozji zapisów do szkół wyższych”. Trzeba jednak podkreślić, że nazwy te mają rację bytu wyłącznie w odniesieniu do krajów uprzemysłowionych. Kraje nieuprzemysłowione, rozwijające się, borykały się w tym właśnie czasie z analfabetyzmem oraz miały duże trudności z realizacją obowiązku szkolnego - nawet na jego najniższym szczeblu, tzn. w nauczaniu elementarnym. Na rozmiary tych zjawisk wakazuje