LastScan23 (3)

4. Sztuka w przymierzu z przyrody    75

szeroki zasięg — może bowiem obejmować dziedziny, w których w grę wchodzi rolnictwo, technika i produkcja, czyli korzystanie z przyrody. W tym miejscu nasza uwaga kieruje się jednak przede wszystkim w stronę estetyki. Również w estetyce ogrodnictwo krajobrazowe i jego wytwór, ogród angielski, zajmują szczególne miejsce. Określone jest ono przez to, że ogród angielski nie mieści się w dychotomii sztuki i przyrody. Ogrodnictwo krajobrazowe jest sztuką w przymierzu z przyrodą, można by powiedzieć, konkretną poetyką przyrody lub, idąc za ideami Hirschfelda, dramaturgią przyrody. 1 rzeczywiście, ogrodnictwo krajobrazowe jako sztuka zaliczane było do malarstwa. Na przykład Kant w Krytyce władzy sądzenia pisze: „Malarstwo, jako drugi rodzaj sztuk plastycznych, [jako ten mianowicie], który' zajmuje się unaoczniającym przedstawianiem pozoru zmysłowego w kunsztownym połączeniu z ideami, podzieliłbym na sztukę pięknego obrazowania przyrody i na sztukę pięknego grupowania jej wytworów. Pierwszą byłoby właściwe malarstwo, drugą — sztuka ogrodnicza (LustgartnereO"¹. Zgodnie z tym podziałem, który — jak widzieliśmy — na swoje historyczne uzasadnienie — ogrodnictwo krajobrazowe należałoby określić jako konkretne malarstwo: maluje się tu nie farbami na płótnie, lecz przedmiotami w rzeczywistości. Ponadto cytat z Kanta pokazuje, że uznanie ogrodnictwa krajobrazowego za sztukę nie było — ani nie jest — oczywiste: pozycja sztuki ogrodniczej około 1800 roku jako samodzielnej dyscypliny w ramach sztuk jest historycznie wyjątkowa². To, że w ogóle była możliwa, wiąże się z ówczesną koncepcją sztuki, w której przyroda uchodziła za najwyższy ideał — przyroda była artystką, a artysta jako geniusz był siłą natury, naśladowanie przyrody zaś było maksymą dla wszystkich sztuk. Ale nawet w tym klimacie uznanie ogrodnictwa krajobrazowego za sztukę nie było czymś oczywistym. Wysuwano na przykład zarzut, że jej dzieła nigdy nie są gotowe, podczas gdy dzieło sztuki charakteryzuje jego skończona i tym samym trwała forma.

Ogrodnictwo krajobrazowe i jego teoria znajdowały się ponadto w opozycji do estetyki mieszczańskiej. Powstała ona jako krytyka sztuki, służyła kształtowaniu smaku i bardziej niż z doświadczeniem dzieł sztuki miała do czynienia z ich osądem i z mówieniem o nich. Zmysłowość, którą zawiera w swej nazwie, była dla niej podejrzana, a emocjonalne poruszenie dziełami sztuki — zakazane. To, co chwyta za serca, było i jest dla niej kiczem. Jeszcze w 1975 roku E. Forssmann. historyk sztuki z Heidelbergu, mówił, że kicz „nie zmierza do pobudzania naszej władzy sądzenia, lecz do zniewolenia naszego serca”³. Tymczasem wyraźnym celem ogrodnictwa krajobrazowego było wywoływanie w zwiedzającym nastrojów, poruszenie go. Wielkie estetyczne osiągnięcie teorii ogrodnictwa krajobrazowego polega właśnie na odkryciu i klasyfikacji obiektywnych jakości nastrojowych w przedmiotach, a jej „pojetyczne" osiągnięcie na ustaleniu reguł obchodzenia się z tymi obiektywnymi jakościami. Według Hirschfelda, który został zresztą zainspirowany przez sporządzony przez Williama Chambersa opis chińskich ogrodów, ogrody czy też lepiej: scenerie krajobrazowe, można podzielić na czteiy typy: istnieją ogrody radosne, łagodnie melancholijne, romantyczne i uroczyste.

Jako przykład przytoczmy opis łagodnie melancholijnej sceny ogrodowej. Hirschfeld pisze:

„Łagodnie melancholijny krajobraz tworzy się przez zamknięcie wszystkich przestrzeni: przez zagłębienia i wklęsłości: przez gęste krzaki i drzewa: często już przez same grupy wysokich, stojących blisko siebie drzew liściastych, których wierzchołki wydają głuchy szum; przez stojącą łub cicho mruczącą

1

   i. Kant, Krytyka władzy sądzenia, s. 256 (208).

2

   Dieter Hennebo, Alfred Hoffmann, Ceschiclite der Deutschen Gar-tenbaukunst. 3 tomy. Brosehek, Hamburg 1962-1965, Bd. III, s. 113.

3

E. Forssmann, Die Kunstgeschichte und die Triuialilal. Sitzimgs-berichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften, 1975, 2. Abh., Heidelberg, Winter 1975, s. 9.