LastScan38

Znawstwo (ekspertywność) umożliwia kompensację spadku wydolności (szybkości, tempa) elementarnych procesów przetwarzania informacji, który obserwuje się w wieku średnim. W badaniu N. Chamessa (1981) wzięły udział dwie grupy szachistów reprezentujących zaawansowany poziom gry. Zmienną różnicującą był wiek. W teście zapamiętywania pozycji szachowych młodzi eksperci przewyższali starszych. W związku z tym powstaje pytanie o mechanizm kompensacyjny, dzięki któremu starsi eksperci mogą reprezentować analogiczny poziom gry. W kolejnym badaniu okazało się, że starsi szachiści lepiej rozwiązują próbę polegającą na wyborze najlepszego spośród czterech możliwych ruchów. Analizowali oni mniej ruchów (biorąc pod uwagę ich ogólną ilość) niż młodzi eksperci, jednak ich analizy były równie „głębokie” (biorąc pod uwagę posunięcia własne i przeciwnika), a ponadto dokonywane w krótszym czasie. Powstaje więc paradoksalna sytuacja - starsi szachiści reprezentują niższy poziom wydolności funkcji pamięciowych oraz wyższy poziom w zakresie umiejętności wyboru optymalnych ruchów. W jaki sposób starsi szachiści, przy mniejszych możliwościach pamięciowych, są w stanie szybciej znaleźć optymalny ruch w danej pozycji po dokonaniu tak samo głębokiej analizy? Chamess proponuje następującą interpretację. Kompensację deficytów pamięciowych umożliwia inny sposób organizacji informacji. Podstawową jednostką pamięciową w przypadku starszych szachistów są pozycje zawierające większą liczbę figur oraz obejmujące większą liczbę możliwych kontynuacji. Umożliwia to przetwarzanie w tym samym czasie znacznie większej ilości informacji. Przetwarzanie takich większych całości wymaga jednak bogatszej i obszerniejszej wiedzy faktualnej i proceduralnej (zob. podrozdz. 7.4.6) w danej dziedzinie. Zdaniem Chamessa (1986), wiek w wyraźny sposób koreluje z rozwojem systemów wiedzy eksperckiej.

Blok rozszerzający 7.2.

Właściwości myślenia i działania ekspertów

W porównaniu z nowicjuszami, podstawową cechą myślenia i działania ekspertów w jakiejś dziedzinie jest automatyzacja, a tym samym brak pełnego uświadomienia sobie wiedzy i procesów leżących u podstaw przetwarzanych informacji. Konsekwencją automatyzacji działania jest możliwość podziału uwagi, a więc równoczesnego realizowania dwóch czynności. Większa automatyzacja oznacza także większą sensytywność na nowe, nieoczekiwane informacje w sytuacji zewnętrznej, mające istotne znaczenie dla przebiegu realizowanego działania (Logan,1985; Plude, Hoyer,1985).

Cechą ekspertywności (znawstwa, mistrzostwa) jest także to, że wpływa ona na przebieg elementarnych procesów przetwarzania informacji, ale tylko w dziedzinie, w której dana jednostka jest ekspertem. Na przykład w badaniach K. L. Bean (1938) oraz T. A. Slobody (1978) pianistom, reprezentującym różny stopień zaawansowania (różna liczba lat gry na instrumencie), prezentowano za pomocą tachistoskopu zapisy krótkich melodii i akordów. Rezultaty wykazały zależność między latami praktyki muzycznej a zdolnością czytania nut przy

krótkim czasie ekspozycji. Przewaga ekspertów znikała, gdy czas ekspozycji przekraczał 20 ms.

Kolejną cechą ekspertów w jakiejś dziedzinie jest jakościowo inny sposób myślenia. W badaniu D. P. Simona i H. A. Simona (1978) okazało się, że tym, co wyróżnia ekspertów w dziedzinie rozwiązywania problemów fizycznych, jest widzenie problemów w kontekście ogólnych praw fizycznych. Umożliwia to roz- i patrywanie problemu z punktu widzenia wielu możliwych perspektyw, ściśle

! związanych ze specyficznymi zagadnieniami fizycznymi. Natomiast nie-eksper- ; tów cechowało stosowanie bardziej „logicznych”, a tym samym ogólnych i nie- a specyficznych procedur oraz koncentrowanie się na „powierzchniowych" cechach problemu.

Te i inne badania pokazują, że specjalizacja oraz indywidualizacja rozwoju inteligencji, znajdująca swój wyraz w doskonaleniu specyficznych treściowo systemów wiedzy odpowiadających wykonywanej pracy, czy rozwijanym zainteresowaniom może sprzyjać utrzymaniu, a nawet rozwojowi do późnych lat życia, wysokiego poziomu sprawności i kompetencji w wybranych dziedzinach aktywności, zgodnych z wykonywanym zawodem i zainteresowaniami.

7.3. Aktywność w społecznych rolach rodzinnych

W okresie średniej dorosłości można zaobserwować istotne zmiany w rolach, jakie rodzice podejmują wobec dorastających dzieci, a także w stosunkach z własnymi starzejącymi się rodzicami. Zmiany te wyrażają złożoną historię wzajemnych związków w rozwoju rodziny.

7.3.1. Fazy życia rodzinnego

Wielu badaczy zgadza się z tym, że wiek średni znamionuje wejście w kolejną fazę rozwoju rodziny (zob. podrozdz. 6.4.1). W tym czasie rola rodziców wobec ich dorastających dzieci ulega istotnej zmianie. Zmianę tę wymusza przede wszystkim coraz bardziej realistyczny, a nawet krytyczny stosunek dzieci do własnych rodziców. Autorytet rodziców przestaje być jedynym punktem odniesienia dla pytań, problemów i niepokojów, jakie przeżywają dzieci. Wchodząc w wiek adolescencji dziecko szerzej otwiera się na świat wartości, idei, poglądów i postaw, których źródłem nie jest rodzina. Wielu rodziców nie przewartościowuje koncepcji własnej roli wobec dorastających dzieci, co często staje się podstawowym źródłem kryzysu. Rodzice popełniają błąd, próbując zachować dotychczasowe status quo w sposobach odnoszenia się do dzieci, w konsekwencji zwiększając nad nimi kontrolę, starając się egzekwować wszystkie nakazy, zalecenia itp. W rezultacie, albo tłumią naturalne tendencje rozwojowe dzieci, albo skazani są na gorzką akceptację faktu, że ich próby okazują się zupełnie nieskuteczne i jeszcze bardziej zaburzają stosunki z dziećmi. Podstawowym zadaniem, przed jakim stoją rodzice, jest zaakceptowanie zwiększo-