LastScan57

1)    w nurcie badań biograficznych akcent położony jest na drogę rozwoju człowieka od najwcześniejszych momentów życia do starości. Podstawowe pytanie psychologii biograficznej w odniesieniu do okresu późnej dorosłości dotyczy tego: „Jak przebiega proces starzenia się będący jedną z naturalnych zmian rozwojowych?”;

2)    psychologia osobowości opierając wnioski na danych gromadzonych w pomiarze psychometrycznym próbuje opisać człowieka starego w jego stałości i zmienności. Pyta więc o to „Jakie są typowe i charakterystyczne cechy człowieka starego?”;

3)    koncepcje z kręgu psychologii ego interesują się głównie możliwościami rozwojowymi człowieka starego. Pytają o to „Co w człowieku starym, i jak dalece, może się jeszcze rozwijać?”.

8.5. Mądrość ludzi starych

Mądrość stanowi prototypową cechę starości i zarazem jedną z nielicznych (jeśli nie jedyną), pozytywnych cech w obrazie człowieka starego, obecnych w mentalności społecznej. Pojęcie mądrości jest złożone, ma szereg konotacji, spośród których nie wszystkie odnoszą się w jednakowym stopniu do osób w wieku późnej dorosłości. Współczesne badania nad mądrością przebiegają w dwóch planach: (1) w planie psychologii rozwoju poznawczego (Grimm, Lemer, Mecheam, Smith), oraz (2) w planie psychologii ego (Alexander, Chandler, Kohut, Stemberg). Niekiedy próbuje się godzić oba podejścia (Helson, Labouvie-Vief, Orwoll, Wink).

Badacze z kręgu psychologii rozwoju poznawczego koncentrują się przede wszystkim na tych aspektach mądrości, które wynikają z właściwości systemu poznawczego ludzi mających za sobą próg drugiej połowy życia, oraz z pewnych cech osobowości związanych z poznaniem, takich jak: samoświadomość (dotycząca głównie granic własnych możliwości), autorefleksja (dotycząca głównie sukcesów i porażek życiowych), samokontrola czy kierowanie własnym życiem (Lemer, Kaufman, 1985; Niemczyński, Olejnik, 1993). Mądrość ujmowana z perspektywy poznawczej to „fundamentalna pragmatyka życia” (Baltes, Smith, 1990, s. 160) albo, po prostu, zdrowy rozsądek i doświadczenie (Rathunde, 1995; por. podrozdz. 7.4.6).

Mądrość definiowana w terminach pragmatystycznych nie pokrywa się w pełni z archetypowym modelem mądrości, nie obejmuje tego jej aspektu, który rozpoznawany jest u ludzi w pełni dojrzałych, najczęściej starych, mających opinię mędrców. Jest nim aspekt duchowy (Jung, 1981; Bee, 1996; Atchley, 1997). Dlatego w literaturze dotyczącej badań nad mądrością człowieka starego odróżnia się mądrość pragmatyczną od mądrości duchowej (Atchley, 1997), zwanej też transcendentną (Wink, Helson, 1997) lub transpersonalną (Orwoll, Achenbaum, 1993).

Rozróżnienie między mądrością pragmatyczną i transcendentną opiera się na starym filozoficznym podziale wiedzy na praktyczną, społeczną oraz kontempla-tywną, metafizyczną (Holliday, Chandler, 1986). Ma ono również odniesienie do teorii Junga (1981), do archetypów Starego Mędrca oraz Wielkiej Matki. Tak, ja Stary Mędrzec — uosobienie logosu — jest głosicielem prawdy, tak Wielka Matki jako personifikacja erosa, jest dawczynią miłości. Te dwa archetypy stanowi dopełnienie osobowości, które dokonuje się w procesie indywiduacji przez pozm wanie treści nieświadomości oraz wszelkich czynników zewnętrznych i wewnętr; nych ograniczających rozwój podmiotu. Również w teorii Eriksona (1968) mądrośi jako cnota najwyższego, integracyjnego stadium samorozwoju, zawiera dwa aspel ty: racjonalny oraz moralny, a jej istotą jest „przekraczanie ograniczeń własnej to; samości i eliminowanie zaangażowania podmiotu w jej obronę” (s. 140). Literack egzemplifikacją mądrości pragmatycznej jest postać biblijnego Salomona, zaś tran; cendentnej - Szekspirowski bohater - Prosper (Assmann, 1994).

Mądrość transcendentna jest aspektem rozwoju osobowego przypadającego r okres późnej dorosłości (Kramer, 1990; Orwoll, Achenbaum,1993). Jej charaktery: tyczną cechę stanowi to, że ujawnia się w sytuacjach niepewnych, niedookreślc nych, wieloznacznych, paradoksalnych i dlatego wymaga wrażliwości na konteks intuicji, wczucia oraz wglądu w całość sytuacji, także w jej ukryty czy tajemnicz porządek. Staje się to możliwe wtedy, gdy uczucia oraz myśli podmiotu integrują si i tworzą harmonijną całość wraz z działaniem (Labouvie-Vief, 1990). Tak rozumi; na mądrość transcendentna jest nie tyle cechą rozumu, ile atrybutem całej osob( wości; „jest całościowym ustosunkowaniem się do świata, wynikającym z poziom rozwoju ego” (Wink, Helson, 1997, s. 2). Fundamentalną przesłanką mądrości tran: cendentnej jest istnienie rozwijającego się ego, tj. procesu ukierunkowanego r osiąganie wolności wewnętrznej, na przekraczanie własnych ograniczeń i odkryw; nie sensu zdarzeń życiowych na tle całego doświadczenia (Holliday, Chandle 1986; Orwoll, Perlmutter, 1990; Assmann, 1994). Proces ten bywa nazywany ro: wojem duchowym; mądrość stanowi wieńczący etap tego procesu (Sinnot, 199' Atchley, 1997).

Punktem zwrotnym w osiąganiu mądrości transcendentnej jest jakościowa zmi; na perspektywy ustosunkowań podmiotu do świata, do ludzi oraz do siebie sameg' Polega ona na odrzuceniu czy uwolnieniu się od osobistego, tzn. angażującej własne „Ja” i zarazem oceniającego punktu widzenia rzeczywistości, dzięki czen relacje jednostki ze światem nabierają charakteru pozapodmiotowego (nonperst nal), transpersonalnego. W przybliżeniu oznacza to postawę filozoficzną wobs życia, dystans do jego zdarzeń oraz towarzyszący temu spokój wewnętrzny (Orwol Achenbaum, 1993). Głęboka religijność jest jedną z możliwych odmian takiej post; wy. Osoba osiągająca mądrość transcendentną wykazuje afirmujące, nie oceniają< nastawienie do biegu zdarzeń, innych ludzi oraz do siebie samej. Cechuje ją pogo< ducha, wyrozumiałość i pokora, a także zdolność do samoograniczani Równocześnie potrafi z łatwością rozstrzygać dylematy i trafnie przewidywać zd rżenia; wykazuje ogromną siłę woli oraz moc w znoszeniu przeciwności losu, pr; zachowaniu psychicznej równowagi.

Chociaż mądrość, jako przejaw rozwoju duchowego, rozpoznawana jest tak; u osób młodszych, to jednak uważa się, że jest ona zasadniczo domeną ludzi staryc (Cole, 1992; Orwoll, Achenbaum, 1993; Bianchi, 1994; Atchley, 1997). Staro