lastscan6

26 Praktyczna stylistyka - podstawowf zacadnicnia

ności czytelnika, który musi umieć cofać się w czasie i rozszyfrowywać sygnały mające sens w epoce, w której je nadano, ale niekoniecznie jasne dla człowieka współczesnego [zob. kod językowy i kulturowy, punkt (f)J.

Ponieważ odbiorcą wypowiedzi może być zarówno jednostka, jak i zbiorowość, tekst powinien być ukształtowany tak, by odpowiadał oczekiwaniom i możliwościom raz indywidualnego, innym razem zbiorowego adresata. Uczony, który rozmawia ze swym pięcioletnim wnukiem, musi uwzględnić ograniczoną wiedzę dziecka, ale też jego indywidualne zainteresowania, ponadto powinien sobie zdawać sprawę z ograniczonych zdolności umysłowych przedszkolaka. Poza tym musi umieć wcielić się w takiej rozmowie w rolę dziadka, a wrócić do roli uczonego podczas uniwersyteckiego wykładu skierowanego do zbiorowości ludzi bogatych w wiedzę i rozbudzonych intelektualnie. Tak samo uczeń tworząc teksty, powinien mieć świadomość ról społecznych, które przychodzi mu odgrywać wobec innych w teatrze życia szkolnego - wiedzieć, jak się zachować językowo w sytuacji, gdy adresatami jego wypowiedzi są koledzy z klasy, nieznajomi rówieśnicy, nauczyciele czy obcy dorośli, a także mieć świadomość oczekiwań i możliwości odbiorców wpisanych w różne formy gatunkowe tekstów (na przykład rzeszy żądnych najświeższych informacji i opinii czytelników recenzji, urzędnika reprezentującego instytucję, do której kierowany jest list motywacyjny czy myślącego, zanurzonego w kulturze i estetycznie wyrobionego odbiorcy esejów). Umiejętność bowiem rozpoznania właściwości odbiorcy wypowiedzi i, co za tym idzie, właściwego jej ukształtowania jest podstawą satysfakcjonującej dla obydwu stron komunikacji [zob. Grabias 1994, s. 235], Jak zauważają psychologowie, umiejętność ta wiąże się ze zdolnością utożsamiania się w pewnym sensie ze swym odbiorcą: dobry nadawca „potrafi «słuchać siebie uszami własnego słuchacza»”, a dobry odbiorca , jest zewnętrznie osobą milczącą, wewnętrznie musi aktywnie rekonstruować przekazywane informacje, odtwarzać intencje i znaczenia zawarte w wypowiedzi partnera” [Nęcki 1996, s. 40]^{1 2 3}.

Dla samego odbiorcy docierająca do niego wypowiedź stanowi zadanie do rozszyfrowania, w czym pomocne są jego wcześniejsze doświadczenia z podobnym typem wypowiedzi oraz całą gamą innych rodzajów wypowiedzi, a także wiedza o świecie, umiejętności językowe i różne sprawności komunikacyjne. Każdy tekst uruchamia w odbiorcy system oczekiwań, które ten sprawdza, konfrontując je z realiami komunikacji, w jakiej uczestniczy. Im doświadczenie komunikacyjne odbiorcy jest bogatsze, tym pełniejszy jest odbiór tekstów, nawet takich, które w jakimś stopniu nie spełniają oczekiwań [por. Duszak 1998, s. 32-33], Złamanie oczekiwań odbiorcy grozi wprawdzie powstaniem zakłóceń komunikacyjnych (jeśli odbiorca nie będzie w stanie odkryć motywacji odejścia od schematu), ale też zaprasza do kreacji interpretacyjnej, dzięki której sam odbiorca może przeżyć estetyczną przyjemność współtworzenia sensu tekstu w jakiś sposób dlań zaskakującego.

Zróżnicowanie omawianej kategorii odbiorcy przedstawia rysunek 1.3.

Rys. 1.3.

zamierzony	niezamierzony		indywidualny	zbiorowy
ADRESAT		Ą ODBIORCA ^

wyobrażony (wpisany w tekst)	rzeczywisty

Badacze podkreślają, że wszelka komunikacja językowa opiera się na aktywnym współdziałaniu komunikacyjnym nadawcy i odbiorcy wypowiedzi. Aby takie współdziałanie było w ogóle możliwe, uczestnicy komunikacji muszą przynależeć (przynajmniej w jakimś stopniu) do tej samej wspólnoty językowej. Wspólnotę językową (komunikatywną) tworzą jednostki, które podzielają wiedzę językową (znają ten sam język) i kulturo wą (przynależą do tego samego kręgu kulturowego, /wy/znają len sam system wartości, stereotypów, wierzeń, postaw, poglądów, łączy je współ na tradycja, obyczajowość, przeszłość i przyszłość wyznaczane zwykle przynależnością do tego samego narodu lub mniejszej grupy etnicznej) oraz opanowały zasady posługiwania się tą wiedzą [por. Duszak 1998, s 2''3| Zasięg wspólnoty komunikatywnej wykracza często poza granice jednego

1

Warto w tym miejscu wspomnieć wyniki badań psychologicznych ujawniające ścisły związek jakości komunikacji z obrazem samego siebie uczestników tej komunikacji: „Osoby o dobrze rozbudowanym i zorganizowanym obrazie samego siebie lepiej dopasowują wypowiedzi do swego audytorium”, uzyskują wysoki stopień zgodności we współdziałaniu, lepiej też pełnią rolę słuchacza. Ponadto dobra komunikacja jest najbardziej prawdopodobna wtedy, gdy rozmówca jest postrzegany jako podobny do nadawcy mającego idealny obraz samego

2

siebie oraz wtedy, „kiedy partnerzy komunikują sobie uznanie dla swych silnych stron” [Nęcki

3

1996, s. 47],