lastscan16

46 Praktyczna stylistyka - podstawowe zagadnienia

rzonych treści i celów, jak to się dzieje często w dialogach, które - dla uwiarygodnienia przekazu - zawierają błędy gramatyczne popełniane przez niewykształconych bohaterów reportażu, albo w felietonach, które - dla efektu ironiczno-parody stycznego - inkrustowane są zamierzonymi „przejęzyczeniami” felietonisty);

c)    ocenę działania językowego nadawcy ze względu na zgodność jego celów z uzyskanymi rezultatami - zachowanie komunikacyjne może być mniej lub bardziej skuteczne, efektywne, wydajne (mało skuteczna okaże się zapewne prośba wyrażona za pomocą rozkaźnika i skierowana do odbiorcy o randze nadrzędnej, na przykład w sytuacji, kiedy starający się o pracę bezrobotny zwraca się do urzędnika działu kadr szacownej instytucji pełnymi kategorycznego tonu słowami: Niech pan da mi tę pracę!)-,

d)    ocenę etyczną zachowań komunikacyjnych uczestników zdarzenia komunikacyjnego - ich postępowanie może być etycznie pożądane (kiedy mówią prawdę i szanują się nawzajem, okazując sobie życzliwość i uznanie dla godności osoby ludzkiej) lub niepożądane (gdy kłamią lub są w swych zachowaniach napastliwi, agresywni, wulgarni). Ocena etyczna jest ściśle związana z kulturowo uwarunkowanym systemem wartości i światopoglądem osób ją wydających. W szkole warto uczulać uczniów, a na studiach - przyszłych nauczycieli, dziennikarzy, animatorów kultury itp. - na ten aspekt wartościowania, tym bardziej że współcześnie w codziennej komunikacji publicznej i jednostkowej coraz bardziej szerzą się wzorce zachowań negatywnych¹³.

Umiejętność skutecznego, stosownego i poprawnego (jeśli tego wymaga sytuacja) wypowiadania się jest przejawem rozwiniętej kompetencji komunikacyjnej nadawcy. Składają się na nią różnego typu sprawności komunikacyjne: sprawność systemowa (przejawiająca się w praktyce znajomością systemu językowego i obowiązujących w nim norm poprawnościowych), sprawność społeczna (umiejętność kształtowania wypowiedzi odpowiednio do rangi odbiorcy i pełnionej przezeń roli), sprawność sytuacyjna (zdolność dopasowywania wypowiedzi do tematu, miejsca, czasu, liczby odbiorców, kanału przekazu itp.) oraz sprawność prag-

¹³ Wymienione przez nas oceny można odnieść do tradycji retorycznej, w której znane są tzw. cztery cechy wysłowienia jako podstawa wartościowania wypowiedzi perswazyjnych: poprawność, jasność, stosowność i ozdobność [zob. Korolko 1990, s. 99-102].

niatyczna (umiejętność osiągania zamierzonych celów za pomocą wypowiedzi językowych) [Grabias 1994], Od strony odbiorcy sprawności te realizują się we właściwym odczytywaniu znaków' językowych tworzących tekst i dostrzeganiu uwarunkowań sytuacyjnych i społecznych jako istotnych sygnałów' pomocnych w interpretacji wypowiedzi (w odczytywaniu jej intencji). Do tych sprawności nadawczo-odbiorczych możemy dołączyć opisywaną przez Annę Duszak kompetencję tekstową, czyli „zdolność tworzenia i odbierania spójnos'ci tekstów oraz postrzegania podziałów w uniwersum tekstów. W tym drugim wypadku chodzi o zdolność określania typów tekstów w kategoriach używanych w języku potocznym, jak rozmowa, wykład, artykuł prasowy, obwieszczenie” [Duszak 1998, s. 252]. Wracając do listy ocen przypisywanych zachowaniom językowym ludzi, możemy ją na koniec poszerzyć o dodatkowy rodzaj wartościowania związany z pytaniem o relację między tym, co zdeterminowane nakładanymi z góry regułami i formami (rozmaitość kodów i schematów), a indywidualną twórczością użytkowników języka [por. Grucza 1992, s. 25]. Wydaje się, że w większości zdarzeń komunikacyjnych człowiek ma możliwość wykorzystywania - w większym lub mniejszym stopniu - zdolności do samodzielnej kreacji i gry. Zdolność ta wypływa z jego jednostkowych doświadczeń oraz indywidualnej struktury psychiki i możliwości intelektualnych. Dlatego czysto naśladowcze wykorzystacie elementów dostępnych mu kodów nie ma powszechnej aprobaty. Zatem ostatnią z ważnych ocen, które można by przypisać zachowaniom komunikacyjnym człowieka, jest uznanie ich za wykraczające poza wyuczone schematy, a więc oryginalne, twórcze, niepowtarzalne i zaskakujące, w przeciwieństwie do zachowań schematycznych, odtwórczych, naśladowczych i przez to przeciętnych.

1.5. Bibliografia

Aitchison J., 1991, Ssak. który mówi. Wstęp do psycholingwistyki, tłum. M. Czarnecka, Warszawa.

Austin J. L., 1993, Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, wstęp i tłum. B. Chwedcńczuk, Warszawa.

Bańkowska E., 2002, Teoretyczne podstawy opisu odmian i stylów języka, kmpis

*