67591 lastscan13

40 Praktyczna stylistyka - podstawowe zagadnienia

chce on osiągnąć (np. uzyskanie wysokiej oceny na egzaminie, skłonienie odbiorcy do zmiany poglądów itp.) [zob. Grabias 1994]. Ponieważ zaś w sferze kontekstu pragmatyczno-spolecznego istotne miejsce zajmuje charakterystyka uczestników komunikacji, wydaje się, że także lulaj należy umieścić tzw. kontekst autorski, obejmujący dane o biografii, poglądach i psychice autora tekstu, szczególnie cenne w interpretacji tekstów literackich (np. poezji Cypriana Kamila Norwida, esejów Zbigniewa Herberta czy reportaży Hanny Krall).

3. Kontekst językowo-tekstowy, a więc odniesienie określonego elementu tworzącego wypowiedź do całej struktury tej wypowiedzi na różnych poziomach jej organizacji. Jest to zatem kontekst gatunkowo-kom-pozycyjny, składniowy, leksykalny i ortograficzno-interpunkcyjny. Warto jednak zaznaczyć, że uwarunkowania galunkowo-kompozycyjne stanowią strefę przejściową między kontekstem językowym i pragmatycznym, jako że wzorce gatunkowe mają przypisane sobie określone funkcje, a te zwykle zalicza się do pragmatyki. Kontekst gatunkowy wydaje się szczególnie ważny przy interpretacji tekstów artystycznych i dziennikarskich, gdyż rozpoznanie gatunku staje się często równoznaczne z odczytaniem intencji wypowiedzi (prowadzi na przykład do rozstrzygnięcia, czy tekst jest nośnikiem tak przeciwstawnych kategorii stylistycznych, jak komizm lub tragizm, dosłowność lub metaforyczność, subiektywizm - obiektywizm) [zob. też o intertekstualności w rozdziale 5.].

Ogólnie należy przyznać, że bez znajomości różnorodnych uwarunkowań kontekstowych zrozumienie wypowiedzi byłoby niemożliwe lub niezwykle zubożone, gdyż im szersza i bardziej wszechstronna jest znajomość kontekstów danej wypowiedzi, np. wypowiedzi literackiej, tym bardziej wiarygodna może być jej interpretacja.

Na rysunku 1.6. przedstawiamy w schematycznym ujęciu relacje między wyróżnionymi rodzajami kontekstu.

Rys. 1.6.

miejsce

czas

temat

uczestnicy

kanał

cel

KONTEKST

kulturowo-poznawczy    pragmatyczno-spolcczny językowo-tekstowy

historyczny

filozoficzny

artystyczny

obyczajowy

poznawczy

gatunkowo-tekstowy

składniowy

leksykalny

ortograficzno-interpunkcyjny

g) Cel komunikacji i funkcje wypowiedzi

Jak już wielokrotnie zaznaczaliśmy, istotą działań językowych w komunikacji jest dążenie nadawcy do realizacji określonych celów. W analizach lingwistycznych cele te są nazywane funkcjami wypowiedzi lub intencjami i choć obydwa te pojęcia bywają nieraz używane zamiennie, my staramy się je rozgraniczać, utożsamiając funkcje z bardziej ogólnymi celami wypowiadania się, a intencje - ze szczegółowymi zamiarami osób się wypowiadających.

W klasyfikacji funkcji językowych za podstawę przyjmujemy model Romana Jakobsona [por. Grzegorczykowa 1991, s. 12-14 - opis i zarzuty mu stawianej zmodyfikowany i wzbogacony przez Renatę Grzegorczyko-wą [por. Grzegorczykowa 1991, s. 21-27]. Interesują nas tutaj funkcje wypowiedzi, pomijamy natomiast funkcje przypisywane przez autorkę językowi rozumianemu jako system (funkcję poznawczą: język jako klasyfikator s'wiata; funkcję generatywną: język jako podstawa tworzenia i rozumienia tekstów) oraz funkcje związane z ogółem działań językowych wspólnoty komunikatywnej (socjalizującą: łączenie ludzi posługujących się tym samym językiem; kulturotwórczą: gromadzenie i przechowywanie dorobku kulturowego wspólnoty). Zatem wypowiedziom tworzonym w różnorodnych aktach komunikacji możemy przypisać następujące funkcje:

a)    informatywną (zwaną też informacyjną, poznawczą, symboliczną, reprezentatywną) — jeśli celem tekstu jest przekazanie informacji, czyli koncentracja na treści (np. w komunikatach prasowych, hasłach encyklopedycznych, we fragmentach reportaży i recenzji);

b)    nakłaniającą (impresywną) - jeśli celem tekstu jest wywołanie określonych działań odbiorcy (np. pytanie - odpowiedzi, rozkaz i prośba - wykonania zadania) lub wpływanie na stan mentalny odbiorcy, który to odbiorca w zamyśle nadawcy może być tego świadomy (w perswazji, np. matki pouczającej dziecko) albo nieświadomy (w manipulacji, ocenianej z tego powodu negatywnie, np. w przemówieniu przedwyborczym polityka czy w reklamie);

c)    ekspresywną (emotywną) - jeżeli celem wypowiedzi jest, wyrażanie emocji, woli, sądów nadawcy bez specjalnego ukierunkowania ich na odbiorcę, czyli w formule «czuję, że», a nie «chcę, żebyś wiedział, że czuję, że» (np. w pełnym zachwytu okrzyku Jak tu pięknie! wydanym przez samotnego turystę na bezludnej plaży);