lichtarski (120)

240    _ 5. Organizacja i zarządzanie w prtadłięhiofKwic _

podporządkowania, są — o czym już wspomniano — struktury sztabówo-liniowe. Ich cechą charakterystyczną jest istnienie, obok kierowniczych stanowisk liniowych, pomocniczych organów funkcjonalnych (sztabów), mających za zadanie dostarczanie informacji i porad tym stanowiskom (organom), którym służbowo podlegają, jak też odpowiednim, służbowo od nich niezależnym, organom funkcjonalnym na niższych szczeblach hierarchii [1, s. 82].

Biorąc teraz pod uwagę nic sposoby strukturalizacji więzi w układzie pionowym (przełożony — podwładny), lecz sposoby wyodrębniania i grupowania stanowisk i komórek w układzie poziomym, możemy wyróżnić odpowiednie typy struktur zależnie od przyjętych kryteriów grupowania, tzn. funkcjonalne, przedmiotowe (produktowe), geograficzne itd. (szerzej zob. [3, s. 119 i n.]).

Struktura funkcjonalna polega na tworzeniu stanowisk i ich grupowaniu według kryterium jednorodności (podobieństwa) wykonywanych funkcji, takich jak np.: zaopatrzenie, zatrudnienie, produkcja, ewidencja, zbyt, finanse itd. W ramach tych funkcji, określanych mianem funkcji: rodzajowych, rzeczowych lub - częściej - organicznych, można dokonywać dalszego ich podziału na część wykonawczą i regulacyjną (zarządzania), a w ramach tej ostatniej np. na planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolowanie. Również ten podział, zwłaszcza w większych przedsiębiorstwach, może stanowić podstawę funkcjonalnego specjalizowania i grupowania stanowisk oraz komórek. Ten rodzaj specjalizacji i powiązań między stanowiskami i komórkami sprzyja profesjonalizacji wykonywanych funkcji, lecz skupiając uwagę wykonawców na funkcjach utrudnia harmonijną realizację złożonego z różnorodnych funkcji procesu gospodarczego w przedsiębiorstwie. Pociąga też za sobą wzrost wymagań (funkcji) koordynacyjnych ze strony wyższych szczebli zarządzania wobec komórek niższych szczebli, prowadzi do przewlekłości w załatwianiu spraw oraz braku wystarczających kompetencji przy podejmowaniu decyzji dotyczących zadań i zachowań niższych szczebli i instancji w strukturze organizacyjnej, a także utrudnia formułowanie i rozliczanie z realizacji zadań. Może być użyteczny zwłaszcza w warunkach względnie jednorodnej i niezbyt skomplikowanej działalności.

Struktura przedmiotowa za podstawę grupowania stanowisk, a następnie komórek przyjmuje kryterium ich uczestnictwa w części lub całości procesu gospodarczego, polegającego np. na przygotowaniu (zakupie), wytwarzaniu, sprzedaży i serwisie określonego produktu (usługi) lub grupy podobnych produktów. Łatwość i zasadność stosowania tego rodzaju kryterium i odpowiadających mu komórek ma miejsce wtedy, gdy w przekroju produktowym działalność przedsiębiorstwa jest znacznie zdywersyfikowana (zróżnicowana), co jest najbardziej charakterystyczne dla przedsiębiorstw typu konglomeratowego. Ten rodzaj struktury sprzyja „procesowej" orientacji uczestników organizacji (zainteresowaniu przebiegiem procesu gospodarczego) i eliminuje wady struktury funkcjonalnej. W niektórych okolicznościach nie jest jednak pozbawiony wad. Może np. powodować: obniżenie jakości w7konywania niektórych funkcji, zwłaszcza wyzna-gających wysokich kwalifikacji; niepełne wykorzystanie wysokich (unikatowych) kwalifikacji niektórych specjalistów przypisanych do jednego produktu (grupy produktowej); szkodliwą dla całości przedsiębiorstwa rywalizację grup wykazujących partykularne zainteresowanie powodzeniem przedmiotowego (produktowego) rodzaju działalności, a nie całego przedsiębiorstwa.

Struktura geograficzna powstaje wtedy, gdy podstawę grupowania stanowisk i komórek stanowi ich działalność na rzecz jednego, wyodrębnionego geograficznie (terytorialnie) rynku. Może to być np. dzielnica miasta, obszar gminy lub województwa (kryterium geograficzne zbiega się tu z kryterium administracyjnym), region kraju, kraj, część kontynentu lub kontynent. Ten rodzaj struktury sprzyja kumulowaniu i wykorzystaniu wiedzy o rynku, co dla współczesnego przedsiębiorstwa może być szczególnie cenne. Sprzyja także eliminowaniu w znacznym stopniu wad struktur funkcjonalnych i przedmiotowych. Posiada jednak także właściwe sobie wady, np. może wpływać na obniżenie jakościowego poziomu realizacji niektórych funkcji i/lub produktów, utrudniać wykorzystanie wysokiej klasy specjalistów (np. ds. marketingu) lub preferować wobec wewnętrznej gry sił pewne rynki kosztem innych, me zawsze zgodnie z interesem całego przedsiębiorstwa. Podstawowym warunkiem zastosowania tego kryterium tworzenia struktury jest rozległość i różnorodność rynków, na jakich działa przedsiębiorstwo.

Przedstawione tu kryteria kształtowania podmiotów organizacyjnych w układach poziomych oraz zasady i formy kształtowania między nimi powiązań w układach poziomych i pionowych stwarzają duże bogactwo rozwiązań strukturalnych zarówno w komórkach działalności podstawowej, pomocnicznej i poza-operacyjncj, nazywanych także komórkami wykonawczymi lub komórkami ruchu, jak też w komórkach regulacyjnych, inaczej w komórkach zarządu przedsiębiorstwa¹*.

W komórkach wykonawczych możliwe jest zastosowanie na różnych szczeblach ich struktury (np. gniazdo/linia, wydział, zakład) wszystkich spośród wymienionych kryteriów grupowania stanowisk i — w ten sposób - specjalizowania komórek oraz dalszego ich grupowania¹*. Komórki pierwszego stopnia grupowania stanowisk mogą mieć specjalizację technologiczną (funkcjonalną) i wtedy są to tzw. gniazda technologiczne, złożone z jednorodnych technologicznie stanowisk Zespoły stanowisk mogą też mieć specjalizację przedmiotową i w tedy są to tzw gniazda przedmiotowe lub linie produkcyjne, złożone z różnorodnych technologicznie stanowisk, dobranych według potrzeb realizacji procesu wytwarzania określonej części, zespołu lub wyrobu.

^ł* Zarządu przedsiębiorstwa, obejmującego imię (naczelne) kierownictwo i zespól obsługujących jc komórek realizujących procesy przygotowania, a w pewnym zakresie także podejmowania decyzji oraz nadzoru nad ich realizacją, nie należy mylić z zarządem ipó&t będącym organem jej władzy.

" Powstająca w ten sposób struktura be* uwzględnienia więzi organizacyjnych między stanowił-kami i komórkami wykonawczymi bywa okrełłana jako struktura produkcyjna, a z uwzględnieniem tych więzi - jako struktura produkcyjno-adrainistracyjna