na dz z pol064

130 1

Do sztuki zaliczane jest, jak wspominałem, także od IX wieku tzw. rzemiosło artystyczne, przede wszystkim złotnictwo. Obejmowało ono - jak pamiętamy - przedmioty wykonywane ze złota, srebra i brązu: kabłączki skroniowe, kolczyki, naszyjniki, pierścionki, sprzączki, zapięcia i różnego rodzaju okucia.

Jak wiemy, mieszkańcy obecnych ziem polskich przyjęli chrześcijaństwo za pośrednictwem Rzymu. Fakt ten miał niewątpliwie istotny wpływ na działalność określaną mianem sztuki. Dzieliła się ona na: przedromańską - obejmującą w dorzeczu Odry i Wisły okres od X do połowy XI wieku i romańską (od połowy XI do połowy XIII wieku). Cechą wyróżniającą nową sztukę była: 1) przewaga sztuki sakralnej, służącej religii za pośrednictwem liturgii, nad sztuką świecką, zaspokajającą przede wszystkim potrzeby króla lub księcia, panów feudalnych i ich drużyn; 2) tendencja do preferencji architektury kamiennej nad innymi gałęziami sztuki, jak i budownictwem drewnianym, słabo jednak uchwytna w odniesieniu do obecnych ziem polskich; 3) bujny rozwój sztuk przedstawiających w treściach ideowych odpowiadających potrzebom nowego kultu. Wypracowana na podstawie obcych wzorów sztuka przedromańska zastępować miała rodzime wytwory związane z wierzeniami magicznymi.

Na obecne ziemie polskie najwcześniej sztuka przedromańska dotarła do ich strefy południowej (pierwszy kościół św. Salwatora w Krakowie), a po przyjęciu chrześcijaństwa przez Mieszka I także na północ (rotunda NP Marii w Gnieźnie, łączona z rotundą św. Wita w Pradze). W okresie przed-romańskim w dorzeczu Odry i Wisły powstały pierwsze bazyliki katedralne: św. św. Piotra i Pawła w Poznaniu, NP Marii i św. Wojciecha w Gnieźnie, św. Wacława (tzw. kościół św. Gerona) w Krakowie oraz pierwsze założenia klasztorne benedyktynów w Trzemesznie (966) i Łęczycy (X-XI w.). Układem przestrzennym wyróżniającym architekturę przedromańską na obecnych ziemiach polskich był typ centralnej kaplicy grodowej, z reguły rotundy, sprzężonej z prostokątnym palatium książęcym, znane między innymi z Giecza, Krakowa, Płocka, Przemyśla i Wiślicy.

W okresie sztuki romańskiej przebudowano istniejące uprzednio katedry. wzniesiono nowe kościoły katedralne św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu i NP Marii w Płocku. W tym też okresie pobudowano, nawiązujące w rzucie do katedr kolegiaty w Tumie pod Łęczycą i w Wiślicy, prywatne kościoły emporowe zakładane w grodach i większych osadach targowych, z wieżą od zachodu okrągłą (Inowłódź, Żarnów), ośmioboczną (Prandocin) lub na rzucie kwadratu (Wysocice, Giebło), pełniące zapewne funkcje kościołów parafialnych.

Około połowy XI wieku, a zwłaszcza w wieku XII, na obecnych ziemiach polskich pojawiać się zaczęły klasztory i kościoły zakonne benedyktynów (Tyniec i św. Wincenty na Ołbinie pod Wrocławiem), kanoników regularnych (NP Marii na Piasku we Wrocławiu i Czerwińsk), norbertanek (Strzelno i Kraków), a w pierwszej połowie XIII wieku cystersów (Wąchock. Sulejów. Łekno, Koprzywnica i Jędrzejów).

Rzeźba, wyłącznie architektoniczna, rozwinęła się dopiero w drugiej połowie XII wieku. Wykorzystywana była przede wszystkim do ozdabiania portali (Wrocław, Strzelno, Tum pod Łęczycą, Czerwińsk). Arcydziełem odlewnictwa w brązie są bez wątpienia dwuskrzydłowe drzwi katedry w Gnieźnie. Wykonane według wzorów zachodnich ozdobione są 18 scenami z życia św. Wojciecha otoczonymi bordiurą roślinną o motywach figuralnych.

Dekoracje kościołów uzupełniały ponadto malowidła ścienne zachowane w Tumie pod Łęczycą (XII w.) i Czerwińsku (XIII w.).

Wśród zabytków sztuki romańskiej wyróżniają się także posadzka gipsowa z Wiślicy (1175-77) ozdobiona rytymi podobiznami zapewne Henryka Sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego z rodziną, a także mozaikowe posadzki kościołów zdobione elementami o różnych kształtach (Gniezno, pocz. XI w.). Wśród zabytków złotnictwa liturgicznego wymienić należy: szczerozłoty kielich podróżny z pateną z Tyńca (XI w.), patenę z Lądu zwaną kaliską, z podobizną Mieszka Starego i złotnika Konrada (1193), oraz kielich z pateną Konrada Mazowieckiego z wizerunkiem fundatora i jego rodziny (1238).

Przejawem sztuki świeckiej ma być - według zgodnych opinii - ozdabianie wyrobów z drewna, skóry, gliny, czasami także z metalu tradycyjnymi wątkami geometrycznymi.

Podsumowując dotychczasowe uwagi stwierdzić możemy, iż we wczesnym średniowieczu na obecnych ziemiach polskich dokonały się znaczne zmiany w zakresie działalności określanej mianem sztuki. Zapoczątkowany został bowiem proces pierwszego „odczarowania” świata, polegającego - zdaniem Maxa Webera - na wyodrębnieniu się religii teologicznej z zawierającego ją zalążkowo świata wartości magiczno-praktycznych. Nasuwa się jednak istotne - jak sądzę - pytanie: Czy we wczesnym średniowieczu doszło już do wyraźnie widocznego w średniowieczu chrześcijańskiego podziału świata na ziemski i nadprzyrodzony? Trudno jest w sposób jednoznaczny odpowiedzieć na tak sformułowane pytanie. Nie sądzę jednak, aby przez ludzi żyjących we wczesnym średniowieczu na obecnych ziemiach polskich wspomniane wyżej światy były postrzegane niezależnie.