karykatura kaskada kasyda katabaza katachreza

KARYKATURA - KATACH*ŁZA

strona pierwsza zawiera pełny —► tytuł dzieła, nazwisko autora i —► adres wydawniczy, a na odwrocie dalsze dane wydawnicze, np. —*■ metrykę książki. Por. czwórka tytułowa, tk

Karykatura (< wł. caricatura — dosł. „przeładowanie”; ang. caricature, fr. caricature, niem. Kar ik a tur, ros. Kapwcamypa) — sposób przedstawienia —* postaci literackiej polegający na wyolbrzymieniu i pełnym przesady wyjaskrawieniu pewnych cech jej wyglądu zewnętrznego lub postawy wobec życia, mający na celu ośmieszającą charakterystykę. K. jest jednym z uprzywilejowanych instrumentów -»• satyry (np. Martwe dusze N. Gogola, Wielki świat Capowic J. Lama, Zakopanoptikon A. Struga), js

Kaskada — wiersz liryczny składający się z trzech strof o różnej liczbie wersów (8, 4, 3) mających różną rozpiętość sylabiczną (od 13 do 3 sylab) i zespolonych skomplikowanym układem rymów męskich i żeńskich. Wers ostatni zawiera jedno tylko słowo „kaskada” i rymuje się z wersem pierwszym. Takie ujęcie zastosował po raz pierwszy J. Żuławski w zbiorze Intermezzo (1897); w intencji autora budowa utworu naśladować miała bieg górskiej kaskady.

Lit.: M. Grzędzielska, Kaskada, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 1964, z. 2. tk

Kasyda (< arab. kasida = poemat celowy; ang. ąasida, kasida, fr. kasida, ąuacida, niem. Kasside, ros. Kacuda) — „poemat celowy”, główny gatunek klasycznej poezji arabskiej, uprawiany również w języku perskim i tureckim. Celem k. jest pochwała lub nagana plemienia, rodu lub konkretnej osoby. Utwór składa się z trzech części: pierwsza ma charakter liryczny, druga jest najczęściej opisem podróży Beduina przez pustynię do obozowiska rodu jego ukochanej, część trzecia g centralna — zawiera pochwałę plemienia, prezentuje idealny wzór osobowy Beduina, może być również satyrą lub szyderstwem z wrogich rodów. Niekiedy utwór zakończony jest maksymą moralną lub filozoficzną. K. odznacza się wyrazistą organizacją rytmiczną, składa się z —► bejtów, w których rymują się tylko drugie półwiersze. W czasach romantycznego zainteresowania poezją orientalną gatunek ten naśladowany był przez poetów europejskich, np. Farys, Kasyda A. Mickiewicza, w w. XX nawiązywał doń m.in. J. Iwaszkiewicz (Kasydy).

Lit.: J. Bielawski, Kasyda, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 1966, z. 1. tk

Katabaza (< gr. katabasts = zejście) — 1. obniżenie napięcia akcji, następujące po —*• perypetii w tragedii antycznej; 2. motyw schodzenia bohatera do świata podziemnego, występujący w antycznym -* eposie, np. w Odysei Homera i w Eneidzie W ergi 1 msza.

Lit.: A. Winiarczyk, Katabaza w starożytności — próba interpretacji, „Studia Filozoficzne” 1989, nr 9. js

Katachreza (< gr. katachresis = nadużycie; ang. catachresis, fr. catachrese, niem. Katachrese, ros. Kamaxpc3a) — 1. nowe użycie słowa rozszerzające dotychczasowy zakres jego semantycznej stosowalności. Jest sposobem zapełnienia luki słownikowej przez zastosowanie nazwy pewnego zjawiska do nazwania zjawiska innego, dotąd nie nazwanego. Np. ucho filiżanki, kolanko trawy, u stóp góry, oczko w pończosze, gałąź rodu. Szczególną zdolnością do takiego rozszerzania znaczenia wyróżniają się nazwy części ludzkiego ciała, które stało się w naszej kulturze językowej wzorcem służącym przedstawieniu organizacji świata pozaludzkiego; 2. rodzaj —*■ metafory o niezestrojonych semantycznie członach, pozbawionej przekonywającej motywacji i odczuwanej jako nadużycie językowe. K. występują zarówno w mowie poetyckiej, jak i potocznej. W pierwszej bywają rezultatem nadmiernej literackości i ostentacyjnej ekspresywności sformułowań (np. „Na widok rannych zlatują się zawsze te wiecznie skandalu głodne rekiny, przeżuwające ekskre-menta kultury polskiej, aby dziobać, na śmierć zadziobać bezbronnych. W to im graj, gdy na skrępowanej wielkości mścić się może ich pełzająca, atramentem ośliniona robaczliwość małżów i amfibii” — O. Ortwin, Lemiesz i szpada przed sądem publicznym), w drugiej powstają w wyniku poślizgu językowego i inercyjnego ulegania mechanizmowi analogii (np. „Bomba idzie do góry i od tej chwili wszystko jest w rękach konia” — z reportażu o wyścigach, przykład W. Doroszewskiego). Zwroty będące k. mogą na skutek —> leksykalizacji zacierającej —> etymologię ich składników nie być odczuwane jako wykolejenia stylistyczne, np. różowa bielizna, złota stalówka. Inna nazwa: abusio.

Lit.: T. Dobrzyńska, Katachreza ,,inopie causa", [w zbiorze:] Studia o tropach I, red. T. Dobrzyńska, 1988. aos