Obraz0

L\X EWOLUCJA MYŚLI KRYTYCZNEJ

aspekt polityczny i narodowy. W kilka lat później, po przegranej wojnie z Rosją, na kartach spisanej przez siebie historii powstania, krytyk objaśni wspomnianą sytuację w ten oto sposób:    ■

Wszystko, co przemawiało do imaginacji, zdawało się mieć na celu ojczyznę uciśnioną przez obcych wrogów; wszystko, co było poetyckie, było tedy patriotyczne. Tym sposobem literatura w Polszczę, jak ludzie, konspirować zaczęła. Tym sposobem wytłumaczyć sobie potrafimy, dlaczego w tej właśnie porze, a nie pierwej ani potem, zjawia się w tej literaturze taki człowiek jak Adam Mickiewicz, który był równie wielkim politykiem (choć może o tym nie wiedział) w swej poezji, jak Lelewel wielkim poetą w swej polityce, to jest historii i krytyce historycznej⁵¹.

„Narodowość” i „historia”. Proces świadomego ograniczania bogactwa problemów romantycznej literatury przede wszystkim do aspektu narodowego rozpoczął się w twórczości Mochnackiego już około 1827 roku w trakcie sporu na temat wartości przekładów dzieł literackich innych narodów na język polski. Od tego czasu stale obecne w jego myśli przeciwstawienie twórczości rodzimej (niemal zawsze waloryzowanej pozytywnie) i twórczości obcej stopniowo zyskiwać będzie na sile, obejmować coraz to inne obszary refleksji, by w końcu przekształcić się w antynomię: sztuka narodowa — sztuka obca. Oponenci spod znaku klasycyzmu nie bez racji zarzucą Mochnackiemu pewną jednostronność w ocenie literatury, sztuki teatru bądź muzyki, które to dziedziny krytyk sprowadzi z czasem do wymiaru tylko romantyczno-narodowego, a stwierdzenie przezeń rodzimości (narodowości) danego dzieła równoważne będzie z wysoką zazwyczaj tegoż dzieła oceną. Znakomitą ilustracją wspomnianej tendencji jest „rozbiorowa” część druga Artykułu, do którego byl powodem „Zamek kaniowski", gdzie obszerny wywód recenzenta zmierza do

⁵¹ M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, t. I, oprać. S. Kieniewicz, Warszawa 1984, s. 254—255.

podkreślenia narodowych aspektów utworu oraz przedstawienia historyczno-narodowej motywacji zdarzeń, zachowań i działań bohaterów: historycznej, bo akcja dzieje się w przeszłości, narodowej, bo dotyczy charakteru właściwego Kozakom. Z perspektywy narodowej i historycznej ocenia też tragedię Schillera Wallenstein (KP, nr 124 z 9 IV 1830), w innych recenzjach teatralnych wytrwale poszukuje polskiej historycznej tragedii z bohaterami na miarę Otella czy Hamleta; w interpretacji Mnicha Józefa Korzeniowskiego (KP, nr 244 z 13 VIII 1830) rozwija Schleglowską koncepcję dramatu, upatrując istoty tragizmu w sprzeczności pomiędzy naturalną, wewnętrzną wolnością człowieka a historią narzucającą jednostce bezwzględne, nieodwracalne prawa.

W artykułach z lat 1829—1830 Mochnacki postulował sztukę dojrzałego romantyzmu. Bez frenezji, ornamentów, rozbudowanej symboliki, teatralnej maszynerii i efektów specjalnych, za to z realistyczno-psychologiczną motywacją postaci literackich i teatralnych oraz tematyką inspirowaną narodowymi dziejami. Ważną rolę historii i tradycji historycznej w kształtowaniu oblicza współczesnego społeczeństwa krytyk dostrzegał już w 1823 roku w artykułach na łamach „Astrei” i później w „Dzienniku Warszawskim” z 1825 roku. Teraz jednak historia wysuwa się zdecydowanie na plan pierwszy w jego rozważaniach o narodowej tożsamości i kondycji Polaków, staje się integralnym elementem myślenia o literaturze i krytyce i, podobnie jak niegdyś poezja, nabiera cech kategorii wartościującej. Stwierdzenie, że dzieło jest historyczne, tzn. odtwarza wypadki, zachowania bohaterów i ich wyobrażenia zgodnie z duchem epoki, którą reprezentuje — decyduje częstokroć

0    wysokiej randze omawianego właśnie utworu.

W wywodach Mochnackiego łatwo dostrzec wpływ historycznej myśli Lelewela. Zafascynowany badaniami cenionego profesora, postrzega historię nie tylko w wymiarze tragicznym

1    historiozoficznym, ale i opisowym jako wielki obszar kul-