Obraz0 (20)

podnioslości kulminacja uczuć. Skromne stąd wynikają inspiracje estetyczne: f| nieskończoność wcale nie rozumiem niedokładności dzieła lub niedopełnienia tego co rozsądek i prawdziwa sztuka wymagają po nim, ani też pod niepewne wyobrażeni należą niesfornie powikłane myśli, niezrozumiałe obrazy. Nasze pojęcie nic wystana naszej imaginacji, mowa nie wydoła czucia. Dlatego pod nieskończonością w poc^ rozumiem odsłonienic pola do wyobrażeń dla duszy albo potrącenie uczucia, to jes kiedy poeta nie stara się wymownie przcświadczać o stanic czucia, ale obraz tylko jegs wystawi, abyśmy je z nim dzielili"⁶⁶. Oznacza to w praktyce zastąpienie krasomówstn pożarćlotycznymi środkami sugestii czy też ewokacji uczuć podniosłych i wyobraźni pozostających poza granicami doświadczenia empirycznego.

Brodziński był doprawdy w trudnym położeniu. Mimo przedsiębranej ostrożność rzetelnie pragnął odnowy języka poetyckiego. Z drugiej strony nie mógł się zdobyć nawet na obiektywną ocenę, bezstronny opis romantycznych prób rekonwencjonalnej poezji w kierunku bardziej autentycznego zapisu toku przeżycia, rytmu świadomość egzystencjalnej konkretyzacji sytuacji lirycznej, odrzucenia utartych struktur gramatycznych i zużytego paradygmatu logiczno-pojęciowcgo czasów oświecenia⁶⁷. Gdyby nawa krytyk ujrzał konieczność wyboru między "starym rozumem" klasycyzmu a "nowymi wyobrażeniami" romantyków⁶*, wątpliwe, czy wybierałby z pełnym przekonaniem tę inną możliwość. Nie chciał bowiem doprowadzić do rozbratu starego i nowego piękni "nie wady i nieokrzesanie [podkr. BD] - pisał w jakże charaktery styczny sposób - ale świeżość obrazów nowe budzi wyobrażenia i obyczaje"⁶⁹. Utrzymy wał, że romanlyczność jest pozaformalną ideą artystyczną - "sama przez się bez form)*

- a było to twierdzenie, by tak rzec, obosieczne. Romanlyczność - nowa sfera u® i wyobrażeń poetyckich - nie podlega osądowi z zewnątrz przez heterononiicznc, oba sobie, kategorie uczucia i wyobrażenia. Zostaje w tym punkcie obrany z prawa zimę rozsądek. Lecz aformalna romanlyczność podpada w zupełności pod klasy cysty® normy gramalykalno-językowe i logiczne, byleby nie wchodziła w grę klasyczność pr» wcnicncji francuskiej. Afirmując wzory wysokiej liryki Schillera i Karpińskiego oh niemiccko-hcllcnislyczną wykładnię uniwersalnego ideału estetycznego, mając na pico oświecenie narodowe, Brodziński nic uważał swego rozwiązania - poezja narodo* w charakterze, romantyczna w treści i klasycyslyczna w formie - za paradoksalne.

Historycznie rzecz biorąc, krytyk był uwikłany w głęboką antynomię. Był 0 interesowany reformą poezji, ale operował cząstkową, dalece niewystarczającą w świecI romantycznych ustaleń koncepcją "poctyckości". Poszukiwał nowych obrazów i wyrażd a przez to wzbogacenia wartości cmotywnej słowa poetyckiego - ale w obrębie •> zracjonalizowanej struktury slylislyczno-lingwislyczncj, by nic uległy zakłóceni mimetycznc właściwości języka. Odrzucał więc środki artystyczne, świadczące o dekofl pozycji świata realnego w procesie doświadczenia czy też przeżycia poetyckiego j*i autonomicznego medium poznawczego: a więc taki typ deformacji somatycznej, fi wybiega on poza ornamcnlacyjną funkcję topiki stylu, oraz pozorny nieład czno-kompozycyjny motywiki. Brodziński, bardziej żywiołowo niż świadomie, stoi j^u71 stanowisku opozycji anty retorycznej⁷¹,ale nie dochodzi do kwestio¹'¹ wania mimclyzmu.

Bardziej zaawansowaną świadomość problemów nowego języka poetyckiego"?¹ zał nauczyciel Mickiewicza Leon Borowski w rozprawie Uwagi nad poezją i wymogi* względem ich podobieństwa i różnicy. Chociaż tekst nosi datę 1820 r., autor zdaj¹'*

zachowywać wobec sporów o klasyczność i romanlyczność postronne stanowisko historyka i teoretyka wymienionych w tytule zjawisk. Jak wiadomo skądinąd, Borowski deklarował poglądy kompromisowe; możliwość połączenia pierwiastków romantycznego i klasycystyczncgo rozważał w podobnym duchu co Brodziński⁷². Na czym innym jednak polega znaczenie rozprawy, która interesuje nas tu bezpośrednio. Jest znaczący już sam fakt, że autor Uwag... nadał wysoką rangę teoretyczną zagadnieniu różnic, jakie zachodzą pomiędzy sztukami poetycką i oratorską. W następstwie tego uznał za niewłaściwe, że "we wszystkich nowocuropcjskich językach piękność poezji z pięknością wymowy najczęściej bywa brana za jedno. Jasność, dobitność, łatwość, wybór i żywość wyrazu - przymioty, które wespół z harmonią krasomówczą stanowią piękność prozy - czynią zadość i poetyckiemu naszemu smakowi. Pochodzi to stąd, żc poezja dzisiejszych europejskich narodów nic ma rzętclnic właściwego sobie języka. Różni się ona od wymowy i prozy celem, który sobie jako sztuka piękna zakłada, stosownymi przedmiotami i widokiem ich idealnym, nic zaś odmiennym językiem"”.

Borowski otwierał kwestię nowego, nierctoryczncgo i specyficznego języka poezji, ale rozwiązać jej nic potrafił. O poetyckim marzeniu, o "grze wyobrażeń" mówił w perspektywie psychologii odbioru, przeżycia estetycznego czytelnika. Ciążyła na jego świadomości ta sama tradycja teoretyczna, która ukształtowała Euzebiusza Słowackiego. Bo i Słowacki postulował odmienność mowy poetyckiej od prozy przez oryginalną wykładnię myśli, dobór niepospolitych wyrażeń, harmonię brzmieniową - "własność, która poezję do muzyki zbliża"⁷⁴. W tym porządku myślenia - zorientowanym w środowisku wileńskim przede wszystkim na inspiracje Sulzerowskie⁷⁵ - uważano za naczelne przymioty geniuszu poetyckiego wielką wrażliwość emocjonalną i żywą wyobraźnię, cel poezji wiązano z tworzeniem oryginalnych i budzących zadowolenie fikcji - ale wszystko w obrębie estetyki "typu idealnego" i "wybornego smaku". Na gruncie polskim dopiero w r. 1827 Mochnacki w artykule O sonetach Adama Mickiewicza podejmie próbę dedukcji reguł mowy poetyckiej z ogólnych zasad romantycznej "kreacji".

Artykuł ten omówimy obszerniej w następnym rozdziale, lecz już w tym miejscu pouczające będzie rozpatrzenie teoretycznych presupozycji autora. Jak ukazano, Borowski odrzucał retoryczny model poezji, a jej wartości cmotywne oraz iniaginatywne wypowiadał w terminach psychologii odbioru. Na tychże wartościach spoczywa akcent w rozważaniach Mochnackiego. Krytyk rekonstruuje sposób istnienia twórczej wyobraźni i afektów poety, aby te, wyłonione z tekstu, ponownie na tekst rzutować: struktura utworu romantycznego staje się korelatem bądź analogoncm struktury czynnościowej wyobraźni i wrażliwości twórcy. Swoisto cechy mowy poetyckiej tkwią w semantyce symbolu, w równoczesnej artykulacji rzeczywistości duchowej twórcy i świata zewnętrznego. Tak można by rozumieć niezbyt wyklarowane pomysły, ciągle jeszcze nie ugrunlownnc - w dwa lata po debiucie - poglądy Mochnackiego⁷⁶.

Dyskusje związane bezpośrednio z programową rozprawą Brodzińskiego nie są zbyt konstruktywne co do teorii poetyckiej. Obrońcy nowatora rozważają sprawę wolności od zanadto krępujących - kiedy uważane są za cel, a nie środek prowadzący do celu - prawideł poezji. Ważniejszy jest zresztą problem romanlyczności jako nośnika narodowych cech dzieła⁷⁷. Fakt doniosły stanowi wspomniane już utożsamianie romantyzmu z gminnym przesądem i filozoficznym mistycyzmem w wywodach Śniadeckiego. W "Pamiętniku Naukowym", warszawskim organie krzemicńczan, pojawiają się rozwa-