Obrazt4

262 Rozdział W

Ta własność omaw ianej grupy stanowi o giętkości myślenia i możliwości organizowania tego procesu na wiele możliwych sposobów.

Teoria Piageta budzi jednak zastrzeżenia co do swej adekwatności. Grupy tej nie można bowiem odnieść do wszystkich możliwych operacji umysłowych. Wnioskowanie logiczne, dedukcja, rozumowanie nie są operacjami odwracalnymi w sensie postulowanym przez Piageta. Operacje probabilistyczne oraz operacje oceny również są tu pominięte. Jest oczywiste, że nie da się wszystkich możliwych operacji umysłowych sprowadzić do prostych funktorów rachunku zdań bądź elementarnych działań boolow-skich. Współczesne badania podają ponadto w wątpliwość rozwój logiki dziecka na skutek asymilacji i akomodacji. J. McNamara wręcz twierdzi, że logika tkwi w umyśle dziecka jako kompetencja logiczna i po prostu ujawnia się w określonych okolicznościach (McNamara 1992).

Na gruncie współczesnej psychologii poznawczej formułuje się poznawcze koncepcje inteligencji. Jedną z najbardziej znanych jest triarchiczna teoria inteligencji Steraberga (Nosal 1990; Strelau 1992). Teoria ta składa się z trzech subteorii:

1.    Subteoria składników opisuje składnik jako podstawowe procesy przetwarzania informacji zawartej w wewnętrznych reprezentacjach przedmiotów zdarzeń i sytuacji. Wyróżnia ona składniki wykonawcze, czyli procesy przetwarzania informacji uczestniczące w rozwiązywaniu zadań intelektualnych oraz składniki nabywania wiedzy, ujawniające się w procesie uczenia się. Składnikami tymi są: selektywne kodowanie — oddzielanie informacji od nieistotnych dla rozwiązywania zadania; selektywne łączenie — synteza oraz strukturalizacja informacji; selektywne porównywanie — zestawienia informacji nowo uzyskanych z wiedzą nabytą uprzednio. Metaskładniki to procesy metapoznawcze, czyli planowanie, kontrola i podejmowanie decyzji.

Metaskładnikami są: decyzje dotyczące wykazu problemu, wybór składników, selekcja sposobów organizowania informacji, selekcja strategii strukturaiizowania zbiorów składników, decyzja co do sposobu organizowania uwagi, kontrola rozwiązania problemu intelektualnego.

2.    Subteoria doświadczenia postuluje istnienie zdolności radzenia sobie z nowym zadaniem oraz zdolności automatyzowania procesów myślowych.

3.    Subteoria kontekstu traktuje inteligencję jako zdolność mogącą się ujawniać w określonych relacjach z otaczającym światem (kontekstem), natomiast w innych relacjach jej ujawnienie nie jest możliwe. Tak rozumiana inteligencja jest adaptacją do realnego świata, kształtowaniem otaczającej rzeczywistości i selekcjąjcj aspektów w celu dopasowania jej do warunków życia. Poza kontekstem trudno jest mówić o inteligencji danej jednostki. W danym kontekście społecznym student uchodzi za osobę inteligentną, np. w swej uczelni, natomiast w wojsku może wykazywać się wyjątkowo niskim poziomem intelektualnym.

Teoria Stemberga jest bardzo ogólna, niezbyt spójna, niekompletna (jak sam autor przyznaje) i nieco mętna. Zasadniczą jej wadą jest trudność zastosowania w praktyce do pomiaru bądź oceny inteligencji. Teoria ta stanowi jednak poważną próbę rozpatrywania inteligencji w oderwaniu od wyników pomiaru testowego (Strelau 1992).

Na szczególnąuwagę zasługuje poznawcza teoria inteligencji M. Andersona (Gard-ner, Komhaber, Wake 2001). W przeciwieństwie do Stemberga badacz ten postawił

sobie za cel stworzenie syntetycznej koncepcji uwzględniającej dotychczasową wiedzę psychologiczną o funkcjonowaniu umysłu, w szczególności pięć podstawowych odkryć dokonanych w badaniach nad inteligencją.

Są to następujące ustalenia:

1.    W trakcie rozwoju człowieka występuje przyrost zdolności poznawczych. Wyniki testów odnoszących się do inteligencji płynnej podnoszą się do wieku młodzieńczego, natomiast pomiary inteligencji skrystalizowanej pojawiająsię, co najmniej do wieku średniego.

2.    Różnice indywidualne poziomów zdolności poznawczych zachowująswoją wielkość w trakcie rozwoju w danej grupie wieku.

3.    Istnieje powiązanie między zdolnościami poznawczymi. Wskazuje na to fakt skorelowania wyników różnych testów. Fakt ten stanowił dla Ch. Spermana argument przemawiający za istnieniem czynnika ogólnego inteligencji.

4.    Niezbyt wysokie interkorelacje między niektórymi testami inteligencji wskazują na istnienie specyficznych zdolności poznawczych.

5.    Niektóre zdolności poznawcze są uniwersalne; występująu wszystkich ludzi niezależnie od poziomu inteligencji mierzonej testami. Są nimi np. trójwymiarowe widzenie świata, rozumienie tego, że inni ludzie mają umysł.

Przytoczone prawidłowości można, zdaniem Andersona, traktować jako rezultat funkcjonowania następujących mechanizmów struktury poznawczej, którą Autor traktuje jako model inteligencji i rozwoju poznawczego.

Podstawowy mechanizm przetwarzania zawierający w sobie procesy poznawcze niższego poziomu, które pozwalają nam myśleć i nabywać wiedzę. Im większą posiadamy szybkość przetwarzania tym szybciej nabywamy nową wiedzę. Sprawność mechanizmu jest cechą wrodzoną, co tłumaczy utrzymywanie się przez całe życie różnic ^indywidualnych w obrębie danej grupy wieku, mimo generowanego rozwojowo przyrostu tej sprawności u pojedynczych osób.

Moduły, czyli uniwersalne mechanizmy poznawcze, które nie wykazują zróżnicowania interindywidualnego. Są one niezależne od podstawowego mechanizmu poznawczego, nie są powiązane ze zdolnościami poznawczymi mierzonymi dostępnymi testami, a ich zmienność w ciągu życia jednostki jest niewielka. Niektóre z nich to wspomniane wyżej widzenie trójwymiarowe, osobiste teorie umysłu, kodowanie fonologiczne. Dobrze funkcjonujące moduły może posiadać człowiek upośledzony umysłowo i odwrotnie, jednostka o normalnym ilorazie inteligencji może przy uszkodzonym odpowiednim module nie rozpoznawać ludzkiej twarzy lub nie radzić sobie z problemami wymagającymi rozumienia realiów otoczenia. Zwiększanie niektórych zdolności poznawczych w trakcie rozwoju ma swe źródło w dojrzewaniu nowych modułów i wywołuje następstwa w postaci nagłych zmian jakościowych w funkcjonowaniu umysłu. Przykładem może być przechodzenie z niższych do wyższych stadiów rozwoju umysłu opisywanych między innymi przez J. Piageta.

Wyspecjalizowane procesory, mechanizmy zależne od centralnego mechanizmu przetwarzania odpowiedzialne za rozwiązywanie szerokich klas problemów. Autor teorii postuluje istnienie wzajemnie dwóch procesorów. Jeden ma zastosowanie w myśleniu pojęciowym typowym dla języka i wyrażeń formalno-matematycznych. Drugi związa-