Obraz (24)

64

jęciowynt ważną funkcję, pozwalając kształtować komunikat oraz rozumienie rzeczywistości zgodnie z określonymi względami pragmatycznymi, estetycznymi, składniowymi czy retorycznymi. Tym samym zarówno struktury językowe, jak i struktury poznawcze nic stanowią biernego odbicia postrzeganego świata, ale są wynikiem aktywnego interpretowania przez ludzki umysł - w kontekście dotychczasowej wiedzy i wewnętrznych potrzeb - tego, co odbieramy za pomocą zmysłów.

2. Struktury mentalne; figura-tło

Rola struktur poznawczych w pojmowaniu przedstawianych na scenie zdarzeń

Kluczową rolę, jaką odgrywają struktury poznawcze w gromadzeniu oraz porządkowaniu w umyśle ludzkim wiedzy na temat otaczającego nas świata, potwierdzają obecnie liczne już prace kognitywistów z zakresu językoznawstwa, antropologii czy psychologii. Wiele zjawisk w języku, wymykających się dotąd analizie językoznawstwa klasycznego, można tłumaczyć w ramach metodologii, odwołującej się do struktur opisujących procesy myślowe człowieka. Również w antropologii wiele form aktywności kulturowej wyjaśnia się wspólnymi wyobrażeniami ukształtowanymi w umysłach jednostek tworzących daną kulturę. Podobne założenie przyjmuje się w psychologii kognitywnej, według której „zachowanie człowieka zależy nic tylko od informacji płynących ze świata zewnętrznego, ale również od struktur poznawczych będących zakodowaną w pamięci trwałej wiedzą zdobytą w toku uczenia się i myślenia”¹'.

Wszystkie trzy wymienione powyżej dziedziny wiedzy wpisują się w krąg zainteresowań teoretyków teatru, co uzasadnia celowość wykorzystania nauk kognitywnych w badaniach nad teatrem. O ile jednak w analizie procesu odbioru spektaklu aspekty psychologiczne czy antropologiczne mogą stanowić istotny jej składnik, o tyle stanowiący o znaczeniu proces konccptualizacji nic daje się ograniczyć tylko do reakcji psychicznych czy do kodów kulturowych. Dlatego tak interesującą dziedziną badań pozostaje językoznawstwo kognitywne, które - uwzględniając psychologię odbioru oraz uwarunkowania kulturowe języka - dostarcza obszernej charakterystyki struktur poznawczych jako fundamentu komunikacji międzyludzkiej. Ostra krytyka nurtów teoretycznych, które bazują na językopodobnych modelach odbioru spektaklu, oraz znane ograniczenia metody scmiotyczncj dążącej do określenia języka teatru, skłaniają jednak do zachowania pewnej rezerwy w stosunku do kolejnej próby aliansu językoznawstwa z teatrologią. Dlatego kwestia wykorzystania w analizie procesu odbioru przedstawienia teatralnego opisywanych przez językoznawstwo kognitywne struktur poznawczych wymaga kilku zdań wyjaśnienia.

J. Koziclccki, Koncepcje..., s. 14.

Po pierwsze, jeśli nawet struktury poznawcze pełnią funkcję wyodrębnionych jednostek znaczeniowych, to, inaczej niż w klasycznej teorii znaku, nie są one ani jednoznacznie określone, ani niezmienne. W teorii kognitywnej struktury te są konstruowane '"przez odbiorcę w zależności od wielu czynników kontekstualnych. W konsekwencji kognitywizm odrzuca ideę istnienia jednostek elementarnych, których wyróżnienie stanowiło jeden z najpoważniejszych postulatów semiotyki klasycznej. Postulat ten zgodny byl z założeniami lingwistycznymi, wedle których „każde studium scmiotycz-ne, w ścisłym sensie, będzie polegało na zidentyfikowaniu jednostek, opisaniu ich cech dystynktywnych i znajdowaniu coraz dokładniejszych cech dystynktywności”²⁰.

Po drugie, zainteresowanie procesem interpretacji znaczenia nie sprowadza sztuki teatralnej jedynie do aktu komunikacji, którego odczytanie ogranicza się do rozpoznawania jednostek znaczeniowych. Identyfikacja poszczególnych struktur poznawczych, powstających w umyśle widza podczas odbioru spektaklu, stanowi jedynie podstawę wnioskowania o innych elementach procesu rozumienia przekazu, obejmującego pozostałe aspekty aktywności ludzkiego umysłu. Ostateczny kształt struktur poznawczych uzależniony jest bowiem także od czynników indywidualnych odbioru, takich jak zdolności pcrccpcyjnc, stan psychiczny, założenia ideologiczne oraz estetyczne.

Ostatnim zagadnieniem, jakie domaga się uściślenia, jest określenie zakresu wykorzystania kognitywnych metod analizy struktur w opisie odbioru przedstawienia teatralnego. Proste zależności pomiędzy tułowiem profilującym odpowiednio głowę kaczki lub zająca, jak to miało miejsce w przykładzie przywołanym przez Wittgcn-stcina, wydają się zbyt trywialne w odniesieniu do złożonych obrazów, pojawiających się w przedstawieniu teatralnym. Z drugiej strony, niezwykle bogaty repertuar struktur poznawczych, stanowiących pojęciową reprezentację form językowych, zdaje się zbyt szczegółowy w odniesieniu do spektaklu teatralnego.

Dlatego też niniejszy rozdział ogranicza się do opisu jednej z fundamentalnych relacji kształtujących nasz proces poznawczy, jaką jest zależność tło-figura. Wybór tej struktury wypływa z trzech następujących przyczyn:

A.    Relacja tło-figura w gruncie rzeczy leży u podstaw większości struktur poznawczych, przejawiając się w postaci rozróżnienia na elementy uwypuklone w danej kon-ceptualizacji oraz pozostałe składniki struktury.

B.    Wpisuje się ona w ramy metafory oglądu, która w sposób dość oczywisty oddaje

sytuację doświadczenia teatralnego, łącząc poszczególne aspekty percepcji wizualnej z odpowiednimi aspektami procesu konceptualizacji. „Figura” stanowi w tym przypadku wyróżniony w polu widzenia obiekt. W planie mentalnym odpowiada mu przedmiot konceptualizacji, na którym w danym momencie ogniskuje się konccptualizacja. Natomiast „tło” zakreśla szersze pole koncentracji uwagi widza oraz odpowiadający mu zakres struktury semantycznej obejmujący te elementy, które są bezpośrednio istotne dla scharakteryzowania danego pojęcia.    o ..

C.    Powyższa zależność pozwala na poszukiwanie analogii pomiędzy obrazem myślowym i aktami ostensji, które - zgodnie z przyjętymi wcześniej założeniami - stano-wiąjcdcn z zasadniczych aspektów sztuki teatralnej.

^J" E. Bcnvcnistc, Semiologia języka [w:] Znak, styl, konwencja, Warszawa 1977, s. 33.