Obraz (42)

■

118

Nieco inny typ koherencji ujawnia się wtedy, gdy użycie jednej metafory pociła za sobą aktywizację innych metafor, niezbędnych dla zbudowania określonej koncep-tualizacji metaforycznej. Metafory konwencjonalne stanowią strukturę hierarchiczną. Przypomnijmy sobie przytoczony wcześniej przykład: „śmierć to odejście”. Dla zrozumienia tej metafory musieliśmy przywołać inną konccptualizację: „wydarzenie to działanie”. Podobnie dzieje się w przypadku metafory „śmierć to kosiarz”, której kon-ceptualizacja wykorzystuje metaforę „ludzie to rośliny”. Przyjrzyjmy się wykorzystującemu tę właśnie metaforę fragmentowi Trenu V Jana Kochanowskiego:

Jako oliwka mała pod wysokim sadem Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim śladem,

Jeszcze ani gałązków, ani listków rodząc,

Sama tylko dopiero szczupłym prątkiem wschodząc:

Tę jeśli, ostre ciernie lub rodne pokrzywy Uprzątając sadownik podciął ukwapliwy Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej,

Upada przed nogami matki ulubionej.

W przytoczonym powyżej wierszu metafora „śmierć to kosiarz” zostaje zasugerowana przez wprowadzenie postaci sadownika, który uprzątając ogród, wycina znajdujące się tam chwasty i niepotrzebne już rośliny. Aby jednak ów sadownik mógł być utożsamiony ze śmiercią, która zabrała ojcu ukochaną córkę, Urszulka została przedstawiona jako mała oliwka, zniszczona przedwcześnie przez nadgorliwego ogrodnika. Przykład ten potwierdza więc wspomnianą zależność pomiędzy metaforą „śmierć to kosiarz” i „ludzie to rośliny”.

Obok systematyczności i spójności myślenia metaforycznego drugą jego ważną cechą jest zakorzenienie w doświadczeniu fizyczno-motorycznym naszego obcowania ze światem oraz wyobrażeniach kreowanych przez kulturę, w której żyjemy. Pierwszy przypadek opisuje sytuację, w której pojęcia wyrosłe z scnsoryczno-motorycznego doświadczania świata łączą się z subiektywnymi odczuciami. I tak na przykład subiektywne wrażenie braku zrozumienia jakiejś sprawy wyrażamy określeniami: „nic łapię tego”, „to mnie przerasta”, opartymi na konceptach wyrastających z doświadczeń sensoryczno-motorycznych.

W drugim przypadku, jak wyjaśnia Lakoff, chodzi o to, że, „najbardziej podstawowe wartości w danej kulturze są koherentne z metaforyczną strukturą najbardziej podstawowych pojęć występujących w tej kulturze”¹⁴. )ako przykład podaje niektóre wartości funkcjonujące w świadomości społeczeństwa amerykańskiego, wskazując równocześnie na ich zgodność z metaforami przestrzennymi opartymi na relacji góra-dół: „Więcej to lepiej” jest koherentne z „więcej to góra”, „dobre to góra”.

„Większe to lepsze” jest koherentne z „więcej to góra” i „dobre to góra”.

„Przyszłość będzie lepsza” jest koherentne „przyszłość to góra” i „dobre to góra”. „W przyszłości będzie więcej” jest koherentne z „więcej to góra” i „przyszłość to góra”.

„Twój status powinien być wyższy w przyszłości” jest koherentne z „wysoki status to góra” i „przyszłość to góra”.

Podkreślone powyżej koherencje ukazują, jak typowe przestrzenne wyobrażenia metaforyczne zakorzenione są w kulturze amerykańskiej, dla której zdanie „Przyszłość

będzie lepsza” wyraża pojęcie postępu. „W przyszłości będzie więcej” wiążę się z takimi przypadkami szczegółowymi, jak nagromadzenie dóbr i wzrost plac. „Twój status powinien być lepszy w przyszłości” jest wyrażeniem związanym z robieniem kariery¹⁵. Zatem jednym ze źródeł naszych wyobrażeń metaforycznych pozostaje doświadczenie kultury, w której żyjemy.

Przedstawione do tej pory cechy myślenia metaforycznego sprawiają, że rozpowszechniona teza o tym, że pojmowanie metafor jest rzeczą trudną, daje się odnieść jedynie do niektórych użyć, podyktowanych przez estetyki ceniące przede wszystkim kunszt wypowiedzi oraz zaskakujące konsekwencje nieoczekiwanych zestawień. Tymczasem w ogromnej większości metafora spełnia funkcję poznawczą, ułatwiając odbiorcy zrozumienie przedstawianych treści, ponieważ o przedstawianych pojęciach metaforycznych myślimy na podstawie naszej znajomości elementu źródłowego metafory. Jego zakotwiczenie w naszym doświadczeniu scnsoryczno-motorycznyni oraz kulturowym sprawia również, że pojęcie metaforyczne staje się nam „bliższe”, a tym samym donioślejsze dla naszego życia, podnosząc w ten sposób stopień relcwancji komunikowanych treści. Ta funkcja metafory wydaje się nawet częstsza w procesie odbioru spektaklu teatralnego, który - jak to zostało zaznaczone wcześniej - musi dążyć do przedstawiania treści istotnych, a jednocześnie szybko odczytywanych przez widza.

Zanim przejdziemy do rozważań nad metaforą teatralną, konieczne jest dopełnienie dotychczasowej prezentacji teorii Lakoffa o wprowadzoną przez niego klasyfikację metafor, niezbędną do pełnego rozumienia systematyczności struktur myślenia metaforycznego.

Pierwszym z wyróżnionych typów metafor są tzw\ metafory pry marne, )którc powstają w wyniku połączenia doświadczenia sensoryczno-motoryczncgo z subiektywnymi odczuciami, ustanawiając jednocześnie podstawowe schematy budowania metafor bardziej złożonych. Opierając się na strukturach pojęć bezpośrednio znaczących, tworzą one bazę logiczną dla motywacji metaforycznych. Typowymi przykładami są głównie metafory wykorzystujące schematy wyobrażeniowe: „szczęście to góra”, „kategorie to pojemniki”, „podobieństwo to bliskość”. Do metafor prymarnych zalicza Lakoff jednak także i te, które opierają się na doświadczeniach o mniej wyrazistej strukturze, jak: „uczucie to ciepło”, „akcja to ruch”, „cele to miejsca w przestrzeni”, „przyczyny to siły fizyczne”.

Hardziej złożonym typem struktury mentalnej są metafory konceptualne, które mapują bogatą strukturę elementu źródłowego na element metaforyzowany. RówlTTcż i one są zakotwiczone w naszym doświadczeniu sensoryczno-motorycznym, a także często kulturowym, wykorzystując jednocześnie koncepty metafor prymarnych. Jednym z przykładów, jakie analizuje Lakoff, jest rozpowszechnione w wielu kulturach pojmowanie „życia’*’ jako „wędrówki”. Rozpoczyna się ona w momencie narodzin i zmierza po obranej drodze do pewnego wyznaczonego celu. Zgodnie z tym potocznym przeświadczeniem, ludzkiego życia nie można uznać za pełne, jeśli brakuje mu jasno określonego celu. Jeśli nic masz celu w życiu, to jesteś „zagubiony”, „twoje życie zmierza w nieznanym kierunku” lub też „nie wiesz, w którą stronę powinieneś się zwrócić”. Z kolei mając określony cel w życiu, możesz do niego „zmierzać różnymi drogami”, „planując kolejne etapy swojej wędrówki”, rozważać możliwe przeszkody,

Umiem.