P1011907

zdolny do bezinteresownej złośliwości, kiedy (w myśl hasła: „na złość babci odmrożę sobie uszy”) obaj uczestnicy interakcji ponoszą szkodę na żywotności. Zatem, zgodnie ze słowami Fritza Kahna: „Rozwój mózgu obdarzył człowieka nie tylko rozumem i moralnością, ale także niemoralnością”¹. Jak pisze Bielicki²: „Wszystkie wyżej wymienione zachowania łamiące zasadę MF są specyficznie i wyłącznie ludzkie; nie ma żadnych przekonywujących dowodów na to, by altruizm bezinteresowny, hamowanie moralne, samoagresja oraz bezinteresowna złośliwość występowały gdziekolwiek w świecie pod-ludzkim, nie wyłączając antropoidów”. Konkludując autor stwierdza, że w strukturze ludzkiej widoczna jest dwoistość, dwubiegunowość i tworzące tę dwubiegunowość elementy są wzajemnie antagonistyczne. Jednostka jest polem permanentnych zmagań między zaprogramowaniem genetycznym, popychającym jednostkę do zachowań zgodnych z MF, a zaprogramowaniem kulturowym, popychającym człowieka do zachowań przeciwnych. Ów konflikt, nieusuwalny, jest gatunkową osobliwością człowieka. J. A. Chmurzyński dodaje do tego stwierdzenie, że bycie człowiekiem nie jest stanem, jak w przypadku zwierząt, lecz postulatem, który tizeba świadomie realizować w oparciu o normy moralne³. Mówiąc słowami Dróschera „Człowiek od małpy różni się jedynie rozmiarem półkul mózgowych. Tymczasem nazbyt często w swoim postępowaniu daje się powodować międzymózgowiem, a wówczas działa w gruncie rzeczy jak małpy, tyle tylko, że uważa to, niesłusznie, za wyczyn swojej inteligencji” .

DYSOCJACJA MIĘDZY ZASADAMI MORALNYMI A ZASADĄ MF

Moralność versus maksymalizacja dostosowania		Ocena moralna
		negatywna (zachowania dezaprobowane)	pozytywna (zachowania aprobowane)
Efekt dla maksymalizacji dostosowania (MF)	ujemny (zachowania niezgodne z MF)	-    samobójstwo, -    samobójczy akt terroryzmu politycznego, -    dzieciobójstwo, -    zabójstwo bliskich krewnych lub działanie na ich szkodę bez korzyści dla własnego potomstwa	-    altruizm nieodwzajemniony w stosunku do niespokrew-nionych, np. jałmużna, ratowanie tonącego, -    życie w celibacie, -    mówienie prawdy, -    dotrzymywanie obietnic
	dodatni (zachowania zgodne z MF)	-    promiskuityzm mężczyzn, -    oszustwo w handlu, -    kradzież, -    nepotyzm	-    zachowania rodzicielskie i opiekuńcze, -    altruizm odwazjemniony, -    dbałość o własne zdrowie

Źródło: J. Chmurzyński, op. cii., s. 86.

c) „religijne” zachowania prymatów

Spośród wielu punktów spornych nauki ewolucja filogenetyczna człowieka budzi najgorętsze emocje ze względu na ideowe następstwa faktu ewolucji człowieka z poziomu zwierzęcego do istoty duchowej i religijnej. Rozważone też muszą być kwestie duchowości zwierzęcej, a więc wymiaru życia przekraczającego proste utrzymanie się przy życiu, zwłaszcza w odniesieniu do prymatów. Zdaniem części myślicieli właśnie posiadanie religii jest wyróżnikiem człowieka, co Vercors sparodiował w swej znanej książce Zwierzęta niezwierzęta⁵¹.

Dla tej teoretycznej konstrukcji kwestia, czy religia jest cechą specyficznie ludzką, czy nie istnieją jakieś jej pierwociny w świecie zwierzęcym, staje się bardzo istotna. Prymatolodzy po stwierdzeniu zdolności szympansów do komunikacji symbolicznej zainteresowali się też ich życiem duchowym. W. Kohler, badający szympansy³² w środowisku laboratoryjnym (stacja na Teneryfie), stwierdził, że niektóre z nich przywiązywały wielkie znaczenie do przedmiotów nie służących celom praktycznym. Jedna z szympansie (o imieniu Tschego) nie rozstawała się z wypolerowanym przez morze kamieniem, którego dotykanie wyraźnie wprawiało ją w stan ekstazy³³. Szympansy, również w środowisku naturalnym, fetyszyzują więc przedmioty tak jak dzieci pluszowe misie - mają je zawsze ze sobą, zatem nadają im wymiar przekraczający znaczenie materialne. Kohler zaobserwował też pewnego rodzaju zabawę polegającą na tym, że szympansy maszerowały i „tańczyły” wokół jakiegoś centralnego punktu, przenosząc rytmicznie ciężar ciała z jednej nogi na drugą, co przypomina tańce niektórych plemion. Washoe bawiąc się lalkami, sadzała je zwykle wokół siebie, co opiekun nazywał „magicznym kręgiem”³⁴. Zdaniem J. Campbella wzór takiego zachowania, dzięki któremu wyrażane jest wspólne uczucie grupy, leży u podstaw rytuałów publicznych, mających służyć odreagowywaniu napięć psychicznych. Interesujący jest tu motyw organizacji przestrzeni wokół jakiegoś centrum - jak wykazał M. Eliade, stanowi to jeden z głównych światowych motywów mitologicznych (idea tzw. axis mundi - zob. Rozdział IX: Szamanizm, s. 363).

Amerykanin R. A. Butler pragnąc zbadać, czy lęk przed śmiercią jest naturalny u zwierząt i czy cechują je jakieś zachowania rytualne, dokonał makabrycznego eksperymentu. Obciął głowę rezusowi, umocował w dłoniach splecionych na brzuchu zwłok i następnie ustawił tak spreparowane zwłoki przy kracie klatki z żywymi rezusami. Małpy nie zareagowały, nie były nawet poruszone tym widokiem, nie okazały strachu ani współczucia, mimo że rezusy są najzupełniej zdolne do okazywania tego typu uczuć³³. W świecie zwierząt śmierć przechodzi niezauważona, martwy współplemieniec traktowany jest często ^{4 5 6 7 8 9}

149

1

   H. Wendt, Szukałem Adama, Warszawa 1961, s. 235.

2

   T. Bielicki, O pewnej osobliwości człowieka jako gatunku, „Znak”, nr 1/1993, s. 37.

3

   J. A. C h m u r z y ń s k i, „Być sobą" z perspektywy zwierzęcia i człowieka, [w:] The Peculiarity of Man, voI. 4. Warszawa-Kielce 1999, s. 86.

59 V. Drbscher, op. cit., s. 155.

4

³ Vercors, Zwierzęta niezwierzęta. Warszawa 1956.

5

   Zob. W. Kohler, Intelligenzpriifungenan Menschenaffen, Berlin 1927, wyd. ang. The Mentaiity of the Apes, London 1957.

6

   W. Kohler, The Mentaiity..., s. 87. Jest to ważne w kontekście odkrycia w Makapansgat w jaskini-obozowisku australopiteków czarno-czerwonego kamienia pochodzącego z pewnością z terenów odległych o 4,5 km, który miał otwory przypominające oczy i usta. Kamień ten był podobno wygładzony od dotykania rękami przez wiele pokoleń. 1. M. C. & R. A. Schwartz, The Fabric of Culture. The Hague 1979, s. 49; D. Morris, Zwierzę zwane człowiekiem. Warszawa 1997, s. 186-187.

7

   R. F o u t s, Najbliżsi krewni..., s. 46.

8

⁵⁵ V. B. D rO | c h e r, Reguła przetrwania; Jak zwierzęta przezwyciężają niebezpieczeństwa ze strony

9

środowiska. Warszawa 1993, s. 185.