P1060519

54 Wśród, znaków i struktur

Nic sposób stwierdzić raz na zawsze, że coś należy do dziedziny sztuki, a coś innego do niej nie należy. Przywołaliśmy wyżej pewne przykłady łagodnego przejścia, a nawet wahania między obszarem sztuki a tym, co znajduje się poza nią. Obecnie spróbujemy podać szcze-gólowsze wyliczenie systematycznie uporządkowanych przykładów, aby w sposób możliwie wyraźny pokazać, jak często i wielorako potwierdza się właśnie na tym terenie przejściowym przeciwieństwo podwójnej siły określającej rozwój i stan dziedziny estetycznej.

i. Są sztuki będące częścią składową nieprzerwanego szeregu, obejmującego także zjawiska pozaartystyczne, a nawet poza estetyczne. Jako przykład przytoczyliśmy architekturę; zupełnie podobny charakter ma również literatura. W architekturze z funkcją gstetycząą wsoół-zawodiućzą funkcje praktyczne (na przykład ochrona przed zmianami atmosferycznymi), w literaturze — funk-cją komunikatywna. Można nawet wskazać “rodzaj wypo-grjftrłn językowych umiejscowionych \y_£ąłości na przej-idu między komunikatem a sztuką: jętorykę^Właściwym celem retoryki - zwłaszcza jej form najhardziej typowych: mowy politycznej i kaznodziejstwa - jest wywieranie wpływu qą przekonania słuchaczy, a najskuteczniejszym środkiem - język, emocjonalny (przeznaczony do wyrażania uczuć). Ponieważ jednak język emocjonalny -jako określony składnik systemu językowego - często dostarcza środków wyrazu poezji* retoryka łatwo ulega przemieszczeniu na tereny poezji tak dalece, że bywa traktowana i oceniana jak sztuka; dotyczy to zwłaszcza pewnych gatunków i niektórych epok, ale są też - przeciwnie - gatunki i okresy rozwoju akcentujące komunikatywny charakter retoryki. Podobne wahanie między poezją a komunikatem charakteryzuje także esej. Można także w tym kontekście przytoczyć pewne gatunki literackie, do których istoty należy zawieszenie wyboru między pierwszeństwem funkcji estetycznej i komunikatywnej. Są to przede wszystkim poezja dydaktyczna

poezją wierszowaną a prozą artystyczną określa w znacznej mierze większy udział funkcji komunikatywnej, a więc pozaestetyczncj, w prozie w porównaniu z poezją. Również w innych sztukach przewaga funkcji estetycznej nie jest całkowita. Dramat oscyluje miedzy sztuką a pro-pagandą; historia budowy czeskiego Teatru Narodowego p okazu j ewyraźfiie, jak wielką rolę mogą tu odgrywać motywy pozaestety czne, przede wszystkim potrzeba propagandy narodowej. Taniec jakosztuka ma-ści&ly związek z, wychowaniem fizycznym o funkcji higienicznej, a występuje też w takich formach, gdzie-wręez'utożsamią się z wychowaniem fizycznym (szkoła Dalcroza); oprócz tego w tańcu — jako konkurencja dla funkcji estetycznej — realizują się funkcje: religijna (taniec obrzędowy) i ero

i biograf ia powieściowa. Zresztą także przedział między

tyczna.

Przechodzimy do sztuk plastycznych poza architekturą,

0    której była już mowa, a więc do malarstwa i rzeźby.

1    tu istnieją — zupełnie poza sferą sztuki — wytwory""

0    charakterze czysto komunikatywnym, na przykład obrazy i modele przyrodnicze.; bywają też wypadki, że funkcja estetyczna pojawia się jako drugorzędna obok innej, dominującej (np. mapa jako przedmiot dekoracyjny), a wreszcie takie, które stoją na samej granicy sztuki-

1    sfery pozaestetycznej, jak malarska, graficzna i plastyczna reklama. Plakat"jest wprawdzie produktem zainteresowań pozaartystycznych, ponieważ jego głównym celem jest propaganda, jednakże można też śledzić jego historię jako zjawiska artystycznego. Istnieje wreszcie rodzaj malarstwa i rzeźby już całkowicie artystyczny, którego istotą jest, pomimo wszystko, zawieszenie między komunikatem a wypowiedzią skoncentrowaną na sobie samej — portret, będący równocześnie przedstawieniem osoby ocenianym według kryterium prawdziwości oraz konstrukcją artystyczną o niezobowiązującym odniesieniu do rzeczywistości. Tym — funkcjonalnie — różni się portret od obrazu nie będącego portretem, choć reali-