P1060849 (2)

112 Przegląd leksenuhy metidmu^ |

Obok mej sial wysoki mętnymi - przyimek OBOK Popędził ją i szedł obok bez słowa - przysłówek OBOK

Jego przydatność ogranicza jednak fakt, że istnieją liczne wyrażenia rzeca* nikowo-przyimkowe o różnym stopniu Icksykalizacji, które można kwalifikować bądź to jako przyimki. bądź to jako przysłówki / rekcją. Niektóre z nich zaliczy^ bez wahania do przyimków, gdyż łączą się z poprzyimkową formą zaimka np. na wprost (niego), na zewnątrz (mego), w krąg (niej), w poblitu Qi_(f. w poprzek (nich), z wyjątkiem (nich). Inne uznamy za przysłówki, gdyż łączą * z niepoprzyimkową formą zaimka ON, np. na mocy (jego), na tle (jego), w niw (jego), pod adresem (jego). Wyrażenia, które w ogóle nie łączą się z lekscmem ON, możemy podzielić na przysłówki i przyimki zależnie od tego, czy dopuszc^. wstawienie w środek innego składnika zdania, czy nie. Zgodnie z takim kryteria przysłówkami będą np. wyrażenia: na (takiej) podstawie, na (ich) rzecz, (każdym) warunkiem, w (jego) trakcie, z (byle) powodu. Natomiast przyjmij będą: na skutek, w miarę, w rezultacie, por. niemożliwe *na (jego) skutek, \ (taką) miarę, *w (każdym) rezultacie. Rozróżnienie wielosegmentowych przy,_m ków i przysłówków stanowi dość trudne zagadnienie gramatyczne, które próbowano rozwiązywać za pomocą rozmaitych kryteriów, por. Grochowski (1984: 258), Wiśniewski (1987b), Przybylska (1988), Kosek (1995a, 1995b), Milewska (1998 2000), Bańko (2001: 289-291).

Świadomi faktu, że istnieją przysłówki obdarzone rekcją, spróbujmy ustalić status gramatyczny słów blisko i bliżej w następujących zdaniach:

(a)    Następny pocisk uderzył blisko.

(b)    Następny pocisk uderzył bliżej.

(c)    Następny pocisk uderzył najbliżej.

(d)    Następny pocisk uderzył blisko nas.

(ej Następny pocisk uderzył bliżej nas.

(f) Następny pocisk uderzył najbliżej nas.

W zdaniach (a)-(c) blisko, bliżej i najbliżej są niewątpliwie formami stopniowalnego przysłówka BLISKO, gdyż nie mają własności rządu. W zdaniach (dHf) słowa te, jako obdarzone rekcją, można interpretować dwojako. Po pierwsze, możemy je uznać za formy przyimka BLISKO. Po drugie, możemy uważać, że podobnie jak w zdaniach (a)-(c) słowa te reprezentują przysłówek BLISKO, obdarzony rekcją fakultatywną. Jednak żadna z tych interpretacji nie jest wolna od wad. Z jednej strony bowiem stopniujący się przyimek byłby w polszczyźnie czymś wyjątkowym, a znów postulowanie trzech przyimków, BLISKO, BLIŻEJ i NAJBLIŻEJ, byłoby nieekonomiczne. Z drugiej strony zaś słowa blisko, bliżej i najbliżej, użyte tak jak zdaniach (dHf), wykazują cechy przyimków, gdyż łączą się z poprzyimkowymi formami zaimka ON (np. Następny pocisk uderzył blisko nich). W tej sytuacji rozstrzygnięcie statusu gramatycznego słów blisko, bliżej i najbliżej nie może być

jjjiibiwl***. Mając jednocześnie cechy przyimków i przysłówków. słowa te .jnowią klasyczny przykład kategorii przejściowej, a takie są w opisie językowym ^trudniejsze

podajmy, że wymienione przykłady nie wyczerpują zakresu użyć słowa blisko,

^jrc może być ponadto m.in. partykułą, np. Rozmawiałem z blisko stu osobami Ćw. 4

7.1.3. Szyk przyimków

Składnik zależny od przyimka i rządzony przezeń występuje zazwyczaj po mm. _t/n przyimki polskie są przeważnie prepozycyjne (mówimy np. przed godziną., me _zaś * godziną przed). Wyjątkami są postpozycyjny przyimek TEMU (por. godzinę temu) 1 prepozycyjno-postpozycyjny przyimek NAPRZECIW. Ten ostatni może rządzić dopełniaczem i wówczas znajduje się przed rządzonym przez siebie rzeczownikiem, jak większość przyimków, np.:

Szliśmy naprzeciw siebie.

Może też rządzić celownikiem i wówczas zwykle występuje w nietypowej pozycji, po rzeczowniku, rzadziej przed rzeczownikiem, np

Wyszłam ojcu naprzeciw, na zatłoczony, szeroki deptak.

Kto idzie naprzeciw nam⁷

Oboczna postać tego przyimka, mianowicie naprzeciwko, ma tę samą osobliwość, co jego wariant podstawowy.

Za prepozycyjno-postpozycyjny przyimek z rekcją celownikową można ponadto uważać leksem NA PRZEKOR, por.:

(...) wdowa żyjąca na przekór normom obyczajowym.

Umrę dzisiaj, gwiazdom na przekór.

W innych użyciach NA PRZEKÓR, pozbawione reakcji, jest jednak przysłówkiem:

Pies, jakby na przekór, biegł wciąż naprzód z nosem przy ziemi.

7.1.4. Zakres łączliwości przyimka.

Problem przyimków adwerbialnych

Chociaż przyimki zwykle łączą się z rzeczownikami, których przypadek determinują, niektóre mogą łączyć się też z przymiotnikami, np.:

Puciatycki wyglądał na zmęczonego.

Każdy sztubak podawałby się za dorosłego.

Ankietę uważam za bardzo cenną.

*- Wykłady z polskiej Fleksji