P1070354 (2)

minanty znaczeniowej; należą do nich np. przymiotniki oznaczające relacje przestrzenne. Znaczna ich część zmieniła pierwotną przynależność semantyczną, ustabilizowała się w nowych odcieniach powstałych w wyniku przesunięć komponentów dawnej treści. Podstawowe znaczenie przestrzenne przymiotnika przedni, właściwe mu i dziś — 'znajdujący się na przo-dzie’ — stanowiło punkt wyjścia kilku odcieni wtórnych, o innej dominancie, np. 'najważniejszy, zasadniczy' („Powietrze jest przednią przyczyną żywotowi”. Sak. Probl. 169; „To jest moje przednie kochanie chować z pilnością twoje przykazanie”. Ryb. Ps. 243, L), "znakomity, wybitny’ („Przedniejsze dwory europejskie”. Pam. 83, 2, 60; „przedni pisarz”. Sk. Dz. 733, L), 'pierwszorzędny, wyborny, wyborowy' („przednie cygaro”. Lam. J. Kariery 183; „przedni truneczek” Fredro A. Intr. 18, Dor.) i wreszcie treści przeniesionej w płaszczyznę czasową: "bardzo dawny, pierwotny’, np. „Wyobrażenia muszą być jedne przedniejsze, a drugie, z tamtych wypływające, pośredniejsze”. Gol. Wym. 230, Dor.

Przestrzenny punkt wyjścia miała również ewolucja semantyczna przymiotnika dostojny; pierwotnie bowiem znaczył on zapewne "dosięgający (z prasłowiańskiego ^{1 2}dostojati 'stojąc dosięgnąć²). Można odtworzyć następujące ogniwa procesu zmiany dominanty znaczeniowej w tym wyrazie: 'dosięgający czego²>'stosowny, właściwy^ł,,7>a zatem 'godny czego, zasługujący na co ¹⁸ >i po zwężeniu — 'godny czci', "zasługujący na szacunek'.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na ewolucję znaczeniową przymiotników o znaczeniu związany z końcem, kresem'. Doskonały znaczył niegdyś taki, który osiągnął kres, doprowadzony do końca'³⁹. Treść ta, w wyspecjalizowanej odmiance 'dojrzały fizycznie, pełnoletni', zachowuje żywotność jeszcze w XVI w., np. „Panna prawie doskonałych lat albo doskonała w le-ciech”. Mącz. 171 d~, „Pan młody przydzie do lat swych doskonałych, to jest do lat wieku śrzedniego”. Rej. Z wierć. 30v, Sł. Sz. Inny jej odcień stanowiło znaczenie zupełny, absolutny, kompletny, ostateczny które z kolei dało początek treści 'pełen zalet, wolny od błędów i wad.

Synonimem wyrazu doskonały "doprowadzony do końca’ był w staro-polszczyźnie przymiotnik konieczny, występujący w znaczeniu “końcowy, ostateczny’; pojawia się on w składzie frazeologizmów aż do koniecznych granic 'do ostatnich granic’, konieczna godzina "ostatnia godzina, moment śmierci’. W drodze przesunięcia dominanty z tej treści rozwinęło się znaczenie 'ostateczny, nieodwołalny, nieodwracalny’ (por. terminy prawne: konieczne osądzenie, skazanie). Dalsze przeobrażenia znaczeniowe przymiotnika zachodziły równolegle do zmian jego podstawy słowotwórczej — rzeczownika koniec, który obok zasadniczej treści przestrzennej zyskał znaczenie 'cel' (por. s. 118). Odpowiednio do niego w przymiotniku ukształtował się — zapewne na przełomie XVIII i XIX w. ⁴¹ — odcień "związany z celem, do którego się dąży’, a więc "potrzebny, niezbędny’.

Przykłady dotychczas cytowane zdają się wskazywać na to, źe przesunięcie dominanty semantycznej — to typ zmiany znamiennej szczególnie dla rozwoju znaczeniowego przymiotników. Procesowi temu istotnie podlegają przede wszystkim wyrazy o znaczeniu jakościowym, stanowiące nazwy cech, ale zachodzi on i w innych kategoriach słów. Jako przykład można przytoczyć czasownik gładzić, w którego różnych użyciach dominowanie odmiennych pierwiastków znaczeniowych doprowadziło na koniec do ukształtowania się dwóch zasadniczych, kontrastowych treści: 'upiększać, zdobić’ ³³ — i "unicestwiać’, z różnymi odmiankami szczegółowymi, np. 'usuwać, wymazywać z pamięci’ („Bo rzeczy są niepewne i które czas gładzi”. Koch. J. Dz. 104; „Kości męczenników (...) pokusy i smutki gładzą”. Sk. Żyw. 393, Sł. Sz), 'tępić, zwalczać’ („Urząd od Boga karan będzie, jeśli nie będzie gładził bałwochwalstwa”. Kosz. Lor. 93, b, L; „Papież ma gładzić błędy”. Krom. Rozm. III, N4 v, Sł. Sz.) i na koniec ‘zabijać’ („A im więcej chrześcijany gładzili, tym się ich więcej przymnażało”. Biel. Kr. 288, Sł. Sz.; por. współczesne zgładzić kogo).

Wśród rzeczowników proces przesunięcia dominanty semantycznej zachodzi przede wszystkim w kategorii abstraktów, rzadko natomiast obejmuje wyrazy ó znaczeniach konkretnych. W jego wyniku rzeczownik dowcip nabrał — prawdopodobnie w połowie XIX w. — treści "umiejętność dostrzegania i przedstawiania komicznych rysów zjawisk’ ⁴. Pierwotnie słowo to, zapożyczone prawdopodobnie z języka czeskiego, oznaczało bystrość, spostrzegawczość, a także spryt, podstępność, przebiegłość (por. „A żeby pokój, przymierze i zjednoczenie (...) nie mogły być (...) ja-kowemi fałszami, zdradami i dowcipy zgwałcone”. Sarn. Stat. 1093, Sł. Sz

s»

1

» „Cesarz dał połowicę królestwa Archalcowi (...), a obiecał (...) królem uczynić, aczby się dostojen ukazał w tym będąc”. Rozm. 116; „Otóż ci korona cierniowa twego królestwa dostojna’², ibid. 829, Sł. Stp.

*    „Prosi za nami, miłościwa Panno Maria, abyśmy dostojni byli obiaty Bożej . MW 42 b; „O błogosławiona i wszystkiej chwały dostojna Anno święta!” ibid. 95 b, SŁ Stp.

» Por. czasownik doskonać 'skończyć, dopełnić, doprowadzić do końca : „Do-brzesde poczęli, dobrze doskonalcie". Błaż. 322, Sł. Stp. Słownik Mączyńskiego podaje wyraz doskonały w ciągu synommicznym wypełniony, spełniony, dokonały.

2

⁴¹ Znaczenia tego nie notuje jeszcze Linde.

3

„Żona dla męża ma się gładzić, jemu być gładką, nie cudzym oczom się podobającą”. Petr. Ek. 70; „Nierządnica ta gładzi mowę swoją”. W. Praw. 2, 11, L.

4

^a „Szczególnie dowcip, ten dar umysłu, który między wielą rzeczami z łatwością obejmuje związki i stosunki, podobieństwo i równość”. Pir. Wym. 1, Prz. 4, L.

131