P1070588 (2)

ką niżeli prawą ręką robią”. Sak. Probl. 110; przypomnijmy też formację mańkut 'człowiek leworęczny'. Ta stara, co najmniej szęsnastowieczna pożyczka włoska utrzymała się do naszych czasów tylko w zwrocie mającym zapewne genezę szermierczą: zażyć z mańki 'zadać cios, przerzuciwszy białą broń z ręki prawej do lewej', a zatem 'podejść kogoś, zaskoczyć go fortelem, podstępem’.

Użytkownicy polszczyzny, posługując się całościowo przez siebie rozumianymi związkami: paść czyjąś pastwą, wydać, rzucić co na czyjąś pastwę, zostawić na pastwę losu —^nle kojarzą już wyrazu pastwa z paść i nie przypisują mu znaczenia “pokarm, żer' całkowicie żywotnego jeszcze w XIX w. („Pastwa dla trzód jest bogata”. Konopn. Balcer 100, Dor.j".

Nie zawsze oczywiście proces utrwalania się wyrazu w określonych kontekstach wiedzie do jego całkowitej desemantyzacji. Częściej zmienia się tylko motywacja jego treści, wysuwa się na plan pierwszy inna Jej dominanta. Zmiany tego typu zilustrujmy kilkoma przykładami. Przymiotnik Śledczy, występujący dziś głównie w związku z terminami prawniczymi (postępowanie śledcze, areszt śledczy, sędzia śledczy) ma znaczenie ‘związany ze śledztwem', choć historycznie był motywowany przez czasownik śledzić i znaczył “uważny, badawczy’ (np. „Sekretarz miał w kieszeni kilka rubli ukrytych przed śledczym okiem małżonki”. Tyg. Ilustr. 147, 1870, Dor.; „Porucznik (...) śledcze oko zwrócił na niego”. Skarb. Starosta 20, Dor.; „Z tym w oczach wyrazem, który można nazwać śledczym” Jeż, WD 250). Ogólnie więc można powiedzieć, że stabilizowanie się słowa w pewnym kontekście sprzyja zatarciu jego związków semantycznych z podstawą słowotwórczą, a więc procesowi jego leksykalizacji. W rezultacie zaczynają w jego treści dominować cechy drugorzędne, wtórne, właśnie „konsocjacyjne”. Na przykład przymiotnik poczesny ‘godny czci, szacunku’⁴® utrwalił się przede wszystkim w połączeniach poczesne miejsce, poczesna pozycja i w związku z tym nabrał treści “pierwszoplanowy, wysunięty na czoło’. Wyraz krzaczasty pojawia się dziś niemal wyłącznie w kontekście rzeczownika brwi, zyskując w tym związku odcień 'bujny, rozrośnięty^{1 2}, niewątpliwie wtórny i drugorzędny wobec pierwotnej treści "obfitujący w krzaki’, ‘porośnięty krzakami', “pełen roszczek’ —•- jak pisze Linde. Jeszcze wyraźniej proces wysuwania się na plan pierwszy odcieni semantycznych warunkowanych otoczeniem słownym, w którym stopniowo krzepnie wyraz, można zilustrować przykładem przymiotnika rzęsisty. Był on pierwotnie motywowany rzeczownikiem rzęsa, w jego starszym, ogólniejszym znaczeniu 'frędzla, ozdoby wiszące’ — i znaczył ‘bogaty’

■ („Posag obiecują jakiś tam rzęsisty”. Opal. Sat. 25; „Dostatkami otoczony jest rzęsistymi”, Pociej 194, L; por. też zachowane dziś reliktowo związki rzęsista spódnica, rzęsiste oświetlenie). W określonych związkach, np. w kontekstach „rzęsiste lasy” (Paszk. Dz. 123, L), „rzęsiste kielichy (spełniać)” (Kras. Podst. 2, 11, Dor.) do znaczenia 'bogaty* mógł się dołączyć odcień 'obficie występujący — w czasie lub przestrzeni — gęsty, bujny, częsty*. Taką właśnie treścią charakteryzuje się przymiotnik w związkach do dziś używanych, np. rzęsiste Izy, rzęsisty deszcz, rzęsiste brawa.

Leksykalizacja i ukształtowanie się wtórnej treści zaszły w użyciach wyrażenia na odlew, znaczącego kiedyś 'na lewą stronę, od lewej strony’. Pan Michał Wołodyjowski udzielał takich np. rad szermierczych: ..Zajeżdżaj zawsze od lewej, bo tym sposobem ściganemu niezręcznie cię przez konia sięgać, a ty go masz na odlew”. (Wołod. II, 63), bohater powieści T. T. Jeża „odzież swą wejrzeniem obrzucił, przylgniętą do niej od muru nieczystość palcami na odlew strzepnął”. WD 329. Niemal regularne występowanie wyrażenia na odlew w kontekście czasowników uderzyć, trzepnąć, machnąć, grzmotnąć itp. doprowadziło do przewartościowania jego treści. Zyskało ono mianowicie odcień z rozmachem, nie wybierając miejsca ciosu’; zatarła się natomiast całkowicie jego pierwotna motywacja przymiotnikiem lewy. O tym, że cecha kierunku uderzenia nie odgrywa już żadnej roli w jego treści, świadczy wymownie następujący przykład: „[Wiersze Franciszka Zabłockiego] są namiętne i zuchwałe, konkretne i aktualne, uderzają wprost, na odlew, bez pardonu”. Kott. Oświeć. 59, Dor. We współczesnych kontekstach wyrażenie na odlew występuje też . jako f triiskoznacznik związków ze wszystkich sił, z całej mocy, np. .jprzmotnął na odlew, z całych sił, w ten nienawistny pysk”. Zeg. Zmory 470, Dor.

tf Zmiany mniej radykalne mogą polegać na zatracie przez wyraz treści dosłownej i na jego utrwaleniu się w odcieniach metaforycznych, narzucanych przez nieliczne już, nadal żywotne jego połączenia z innymi słowami. Padół oznaczał kiedyś bardzo konkretne, „terenowe” realia: dół,

' dolinę,'rozpadlinę, wąwóz itp. („Droga szła przez głęboko rozmarzłe padoły”. Konopn. Now. III, 57; „Padół, który w głębi przerzynała wesoła rzeka”. Norwid Now. 170, Dor.); stopniowo jednak zaczął występować niemal (.wyłącznie w tekstach sakralnych (ziemski padół, padół łez, padół płaczu) i w rezultacie nabrał treści 'miejsce doczesnej egzystencji, miejsce wygnania z raju’.

, Podobną ewolucję: od znaczenia konkretnego do treści niejako symbolicznej przeszedł wyraz pielesz — pierwotnie synonim nory, legowiska lub gniazda ^ (przypomnijmy użycie rzeczownika u Potockiego: „Naszczwali żubrów, lwów, dzików, lampartów (...), wytrząsłszy skryte dotąd ich pie-

1

*    Rzeczownik pastwa miał jeszcze dwa inne odcienie —- czynnościowy “pasienie się’ i skonkretyzowany 'pastwisko', np. „Tam zwierzęta się pasą na pastwach obfitych". Paszk. Dz. 124, L.

2

   W dawnym znaczeniu wyraz łączył się przede wszystkim z nazwami osobowymi. np. „poczestny mąż”. Smotr. A poi. 81, L; „pocześni starce”. Karp. Psalmy 238, Dor. itp.