P1070594 (2)

jąć poczęstunkiem'. Oba wyrazy stały się w ten sposób jednostkami całkowicie niezależnymi.

Również przymiotnik uczciwy był dawniej pod względem znaczeniowym para lei ny wobec swej podstawy — czasownika uczcić — i znaczył tald. który powinien być uczczony, zasługujący na cześć, np. „Przez ręce uczciwego w Panu Chrystusie Ojca Biskupa kujawskiego”. Herb. Stat. 15; „Uczciwa rada miejska”. Chełm. Pr. 7, L. Niejako na kanwie tej ogólnej treści ukształtowały się pewne odcienie uściślone; legalny, prawowity' („Jakim sposobem dzieci złego łoża mają się stać uczciwymi". Chełm. Pr. 73, L), ‘stosowny, właściwy’ („Ja się dziś mam prezentować w miejscu pańskim, a sukien uczciwych nie mam”. Teat. 30b 8, L) i wreszcie prawy, nieposzlakowany’, który okazał się najtrwalszy, ale jednocześnie w niewielkim stopniu i bardzo już pośrednio nawiązywał do treści czasownika uczcić.

Analogiczny przykład jak gdyby obustronnego rozejścia się zakresów znaczeniowych dwóch wyrazów związanych kiedyś relacją „podstawa — derywat” stanowią dzieje słów krzywy i krzywda. Przymiotnik mający kiedyś wiele odcieni przenośnych⁶³ (niektóre z nich były realizowane jeszcze w drugiej połowie XIX w.), do dziś utrzymał się tylko w znaczeniu podstawowym, fizycznym 'nieprosty, powyginany’, jeśli się oczywiście pominie frazeologizm potrzeć na kogo krzywym okiem. Ale i krzywda wyzbyła się stopniowo tych znaczeń, które charakteryzowała zgodność z poszczególnymi treściami przymiotnika, np. odcienia ‘fałsz, kłamstwo' („Grzesznicy mołwili są krzywdy”. Ps. FI. 57, 3; „Wszystek dzień krzywdę myślił język twój, jako brzytwa ostra uczynił jeś łeż”. Ps. Puł. 51, Sł. Stp.), ‘obelga, zniewaga, bluźnierstwo’ („Za naukę zbawienia dajecie przykre słowa, pełne krzywdy i sromocenia”. Rozm. 740; „Obyczaj był żydowski, kiedykolwiek usłyszeli krzywdę boską, natychmiast drapali na sobie odzienie”. Rozm. 725, Sł. Stp.). W rezultacie oba wyrazy przestał kojarzyć jakikolwiek związek.

Nie pozostają też ze sobą w żadnej zależności wyrazy wydać i wydatny. A przecież do niedawna ich treści miały charakter paralelny. Podstawowemu znaczeniu czasownika: ‘wyłożyć na co pieniądze” odpowiadała treść ¹

przymiotnika 'rozrzutny' („Książę Bolesław, człowiek wydatny i rozrzutny, wielkie długi zaciągnął”. Krom. 325, L.). Odwrotnie — zasadnicza funkcja przymiotnika: 'wypukły, wystający* (■wydatny nos) znajdowała odpowiednik w jednym z odcieni czasownika: 'uwypuklić, podkreślić’, żywotnym aż do schyłku XIX w.: „Miała na sobie czarną amazonką wydającą śliczny jej biust”. Kórz. J. Wdów. 372; „Draperia czarnej (...) sukni (...) cudnie wydawała jej kształty”. Groza W ład. II, 14, Dor. Nawet w znaczeniu uwikłanym frazeologicznie: 'doprowadzić do małżeństwa córki, podopieczne i itp.’ — wydawać za mąż czasownik nie traci! związku słowotwórczo-seman tycznego z przymiotnikiem; Linde podaje frazeolo-gizm niewydatna córka 'córka, której niepodobna wydać za mąż’. jjW Jjfastępst wem obustronnego „rozsunięcia” zakresów znaczeniowych podstawy i derywatu, a więc zerwania między nimi wszelkiego związku, jest lfeksykalizacj a pochodnego wyrazu — jego przekształcenie w niepodzielny, arbitralny znak słowny. O wpływie procesów leksykalizacyj- ■■ nych na przebieg zmian semantycznych była już wielokrotnie mowa w tej książce (s. 36 i nast.); tu wrócimy jeszcze raz do tego tematu, chodzić nam bowiem będzie zarówno o ukazanie czynników doprowadzających do owego skrajnego stopnia izolacji wyrazu ze związków systemowych, jak i o ogólną ocenę roli leksykalizacji w procesach ewolucji semantycznej.

Omówiony przed chwilą mechanizm rozejścia się zakresów znaczeniowych wyrazów pozostających w związkach słowotwórczych stanowi tylko jedną z możliwych przyczyn leksykalizacji. W tym samym kierunku działają pewne czynniki formalne — fonetyczne i morfologiczne. Zmiany ^fonetyczne, których ostatecznym rezultatem stają się alternacje postaci tego samego morf emu, są powodem , .odpodobnienia” form brzmieniowych wyrazów nawet blisko spokrewnionych, a tym samym zatarcia się ich związku słowotwórczego w świadomości użytkowników języka ¹. Do podobnych następstw doprowadzają wszelkie upodobnienia i uproszczenia miedzymorfemowe, niwelujące wewnętrzną podzielność formacji (por. męski <Z męż-ski, wiosło <C wioz-sło, masło <C maz-słó). Pod km wpływem zerwała się np. całkowicie więź łącząca kiedyś wyraz przęsło z czasownikiem prząść, choć długo jeszcze zachowywały żywotność takie odcienie^ znaczeniowe tego rzeczownika, które wynikały z owej pierwotnej motywacji, np. 'splot’ (Jeż pasał: „Warkocze jak przęsło najgrubszej konopi”. WD 337), 'plecionka’ czy ogólniej 'warstwa utworzona przez zespolenie, z jednolicenie czegoś'; (por. definicje Lindego: 'pokład, piętro',

^M Tym chyba czynnikiem trzeba tłumaczyć zatratę wyrazistości relacji wróg — Wróżba ''bycie wrogiem’, żywotnej np. w XV w., i w rezultacie wyjście z obiegu znaczenia 'odwet, zemsta* drugiego rzeczownika. Ze względów fonetycznych rozeszły się też wyrazy głowa i główny (por. s. 120), drób i drobiny, śunat i świecki (s. 73).

»*• 195

1

Krzywy znaczył na przykład "zły' („Statut uczynił tak krzywy, iż go trzeba jako zły koniecznie zepsować”. Koch. P. Orl. 1, 104, L), ‘niepoprawny' („krzywa ładna”. Falib. IŁ, L), ‘'niecny” („Od kresów nieuchronnych nikt się nie wywinie, czy kto ma serce krzywe, czyli cnotę słynie”. Zab. 13, 237, Nar., L), ‘winien* („Słuszna — odpowie — i rzecz sprawiedliwa, niech sama cierpię, kiedym sama krzywa”. Koch. P. Jer. 33; „Nie krzyw Telemak, samam na to, co cierpię, zasłużyła”. Tr. Tel. 123, L), ‘opaczny* („Jest u nas zbiór nieuków politycznych, którzy wszystko na wspak widząc, wszystkiemu nadają omylne i krzywe rozumienie”. Mochn. Pisma I. 67, Dor.), "fałszywy* („Rozeszli się, głośno narzekając, że z nich wymuszono krzywe zeznania". Lei. Nowos. 11; „Nie mogłam wytrwać dłużej w tak krzywym położeniu". Orzeszk. Fam. II, 363, Dor.), "nieżyczliwy* (zwłaszcza w zwrocie być komu krzywym) itp.

IM