P1070826

XXVI

siony na wysokim wzgórzu, dominował nad niżej biegnącą drogą wroniecko-pomorską, przy której na stoku istniała zapewne już w XII wieku osada podobna jak przy św. Marcinie, pozostająca jednak pod władzą książęcą; uważa się, że *na wzgórzu gdzie stoi kościół, stromo wyniesionym nad dolinę Warty, mógł się znajdować gródek należący do systemu obronnego grodu na Ostrowie.

OD LOKACJI MIASTA W POŁOWIE XIII DO KOŃCA XIV WIEKU. Nadanie z r. 1244 dla dominikanów, którzy niezwłocznie przystąpili do budowy wielkiej świątyni p. w. św. Dominika, wzniesionej do r. 1253, stanowiło przygotowanie do założenia nowego miasta na lewym brzegu Warty. Konieczna dla lokacji miasta dalsza rewindykacja gruntów spod zwierzchności biskupiej, dokonana w r. 1252, objęła tereny należące do kościołów św. Maircina i św. Wojciecha (w zamian za połowę nurtu Warty). W następnym roku Przemysł I wraz z bratem Bolesławem (Pobożnym) wystawił przywilej lokacyjny nowego miasta dla jego zasadźcy i zarazem pierwszego dziedzicznego wójta — Tomasza z Gubina; przywilej został oparty na wzorze Magdeburga. Wobec miernych widoków na szybkie osiedlenie większej liczby obcych przybyszów książę tegoż roku przeniół swych poddanych — mieszkańców Sródki — do nowego miasta; w ten sposób podstawowy trzon ludności pozostał miejscowy składając się z mieszkańców najbardziej dotąd „miejskich” osad: św. Go-tarda i Sródki. Łącznie z wyludnieniem Sródki musiało podupaść Zagórze, już wcześniej przez nią zdystansowane.

Miasto lewobrzeżne, wytyczone w związku z lokacją, znalazło się na średniej terasie Warty, wspinając się w części zachodniej na skarpę terasy górnej; o jej podnóże oparty został bok rynku tworzącego rozległy kwadrat. Wokół placu wytyczono mniej więcej prostokątny układ ulic i bloków wpisany w gruszkowaty narys obwodu miasta, jeszcze przez Przemyśla I (a więc do r. 1257) umocnionego fosą i częstokołem, zastąpionym murami obronnymi przed upływem XIII wieku. Układ komunikacyjny związany z czterema bramami wylotowymi utworzyły dwie ulice na osi południkowej Tynku (do bramy Wronieckiej na północy i Wrocławskiej na południu) oraz dwie ku wschodowi z obu wschodnich naroży rynku (do bram Wielkiej i Wodnej). Bezpośrednio na zachód nie zwracał się żaden wylot, tu bowiem w części pd. była skarpa, a dalej na północ wzgórze zamkowe.

ów gruszkowaty narys zwężał się i wybrzuszał nieregularnie ku pn.rWschodowi, by objąć posiadłość dominikanów z istniejącym już w czasie lokacji kościołem św. Dominika. Od pn.-zachodu na odwrót — ścięty obwód miasta najbardziej zbliżał się do naroża rynku, nad którym po stronie zachodniej górował zamek książęcy na stromym wzgórzu. Wzniesienie to piętrzy się na ok. 15 metrów wybiegając ku pn.-wschodowi ze skarpy górnej terasy, która cofa się na zachód ustępując dolinie Bogdanki. Zamek włączony w linię obwarowań miejskich nie powstał od razu, jeszcze bowiem Przemysł I w r. 1249 odbudował był gród na Ostrowie mając w nim najwidoczniej swą rezydencję. Inicjatywa budowlana Przemyśla I około grodu na Ostrowie musiała pozostawać w jakimś związku z przebudową prezbiterium katedry po r. 1242, rozpoczętą przez bpa Boguchwała II, a ukończoną we wczesnogotyckiej formie przez Boguchwała III w r. 1262. Co się tyczy zamku na wzgórzu — jego budowę należy wiązać z Przemysłem II, datując ją od usamodzielnienia się księcia w r. 1273, a ściślej zapewne po r. 1274, tj. po spaleniu miasta w czasie bliżej nie znanego napadu Bran-denburczyków. Dopiero darowanie biskupowi w r. 1288 Sródki (określonej mianem „starego miasta”) uznane zostało za potwierdzenie uprzedniego wycofania się księcia z zespołu grodowego na rzecz nowej rezydencji na wzgórzu przy mieście.

Wcześniej, bo w r. 1263 założona została parafia miejska św. Marii Magdaleny, wydzielona z parafii świętomarcińskiej, z kościołem farnym wzniesionym przy pd.-wschodnim wycinku obwodu miasta (kościół zburzony ok. r. 1800, stał na obecnym placu Kolegiackim). Jednocześnie powstała fundacja szpitala dla ubogich z kościołem Sw. Ducha, położona „za murami” w pobliżu bramy Wronieckiej (budynki uległy zniszczeniu na pocz. XVIII wieku).

Samorząd miejski Poznania ukształtował się stosunkowo szybko, skoro w końcu XIII wieku był już w budowie ratusz (w r. 1310 „domus consulum”), wznoszony na rynku, obok środkowej przestrzeni placu podzielonej na jatki i kramy handlowe znane od r. 1280. Do urządzeń handlowych na rynku należał także dom kupiecki (którego budowę książę zapowiedział już w przywileju lokacyjnym z r. 1253), w r. 1298 przekazany miastu przez Władysława Łokietka (była to zapewne późniejsza „giełda” lub waga miejska).

Do niemiejskich „inwestycji” dokonanych jeszcze w XIII wieku w obrębie miasta zalicza się książęco-rycerska fundacja z r. 1282 dla dominikanek zwanych w Poznaniu katarzynkami, z kościołem pierwotnie śś. Jana i Pawła, wzniesionym na pocz. XIV stulecia (później p. w. św. Katarzyny).