10861 P1070828 (2)

XXX

zyskała na znaczeniu, iż uzewnętrzniły się w mieście wrogie wobec niej nastroje, spotęgowane później obawą przed pożarami, które przeważnie miały swój początek w ciasno stłoczonej drewnianej zabudowie żydowskiego getta. W r. 1399 obwiniono Żydów o kradzież i zbeszczeszczenie trzech hostii, odzyskanych w sposób uznany za cudowny, czego skutkiem była królewska fundacja kościoła Bożego Ciała i klasztoru karmelitów w latach 1399—1406. Fundacja ta, ciesząca się szczególnymi względami i troską króla Władysława, powstała na południe od miasta, na łąkach nadwarciańskich. Wkrótce wzniesione zostało okazałe prezbiterium tego kościoła, którego korpus pochodzi z trzeciej ćwierci XV wieku. Odległość między kościołami Bożego Ciała i św. Wojciecha stanowi w przybliżeniu średnicę miasta zamkniętego fortyfikacjami pruskimi w drugiej ćwierci XIX wieku, zatem obszar zainwestowania miasta z jego przyiegłościami, tworzący dzięki bryłom kościołów określony układ przestrzenny, ustalił się już w późnym średniowieczu, a jego zasięg nie uległ zmianie jeszcze w cztery stulecia później.

Cały niemal teren między południowym wylotem miasta (bramą Wrocławską) a kościołem Bożego Ciała był też już w późnym średniowieczu zajęty pod zabudowę przedmiejską, pod domy, dworki i zagrody wiejskie oraz pod założenia, dla których nie było wystarczającej przestrzeni w obrębie murów. Na ożywienie osadnictwa na tym przedpolu miasta ist-totny wpływ musiała wywrzeć lokalizacja kościoła Bożego Ciała i jego budowa z fundacja królewskiej, ów teren o nazwie Piaski (Arena, wzmiankowana 1435), ograniczony Wartą i jej starorzeczami, to okolice dzisiejszego placu Bernardyńskiego i Zielonych Ogródków. Już krótko przed r. 1421 założony został obok kościoła farnego, lecz za murami, nowy cmentarz „na Gaskach”, stanowiących część Piasków przyległą do murów i dostępną przez furtę zw. „Ciemną Bramką” (na linii dzisiejszej ul. Za Bramką). Furta znana od r. 1461 powstać musiała jednocześnie z nowym cmentarzem. Na cmentarzu zbudowany został wkrótce (przed r. 1432) kościół Wszystkich Świętych i hospicjum (przed r. 1427) dla podróżnych. Fundacji szpitalnych skupiło się tutaj więcej: przed r. 1452 powstał na Gaskach „nowy” szpital z kościołem św. Gertrudy, a przed r. 1531 szpital przy kościele św. Walentego. Obie te mieszczańskie fundacje znalazły miejsce w pobliżu cmentarza W W. Świętych. W rejonie obecnych Zielonych Ogródków i ul. Strzeleckiej znane były od r. 1454 i 1455 dwie ulice: Czapniki i Stelmachy; niesłusznie zwykło się je na-

zywać „osadami”, gdyż były to ulice w obrębie Piasków, skupiające rzemieślników wymienionych branż. Zachodnią część Piasków, najbliższą klasztorowi karmelitów zajmowały Ry-bitwy (czyli Rybaki), znane od r. 1441, o których sądzi się, że stanowiły starą książęcą wieś służebną. Natomiast na wsch. skraju przedmieścia, nad ramieniem Warty powstała w r. 1455 mieszczańska fundacja dla bernardynów (franciszkanów- obserwantów) poparta przez bpa Andrzeja z Bnina i kapitułę. Niemal jednocześnie, w r. 1458, powstał obok klasztor bernardynek z późniejszym kościołem Zbawiciela, obecnie Przemienienia Pańskiego.

Z tą wschodnią częścią Piasków stykał się południowy kraniec Garbar — wąskiej wyspy między ramieniem Warty i fosą miejską. Źródłowa metryka Garbar zbliżona jest do Piasków, pierwsza wzmianka pochodzi z r. 1431. Położenie nad ramieniem Warty umożliwiało uprawianie garbarskiego rzemiosła. Mając ograniczoną przestrzeń Garbary uległy stosunkowo intensywnej zabudowie. Wcześnie też próbowano rozszerzyć ją na dalszy teren, na przyległą od pd.-wschodu wyspę w ramionach Warty. Temu służył przywilej uzyskany w r. 1443 od Władysława III Warneńczyka na zabudowanie „Błonia za Garbarami”. Powołując się na ten dokument Kazimierz Jagiellończyk po wielkim pożarze Poznania w r. 1447 wydał miastu przywilej na lokowanie wspomnianej wyspy nazwanej Nową Groblą (obecna Grobla). Miało to wyrównać straty spowodowane nie tylko pożarem, ale także założeniem przez kapitułę dwóch miasteczek na własnych terenach, na mocy przywileju uzyskanego jeszcze od Warneńczyka w r. 1444: Ostrówka i Chwaliszewa. Ostatecznie Grobla pozostała skromnym przedmieściem, przez które wiodła droga do przeprawy przez Wartę na prawy brzeg i dalej do Kalisza, nowszym wariantem przez Środę i Nowe Miasto. Ani na Grobli (przed XVII stuleciem), ani na Gar barach nie powstała żadna fundacja kościelna, choć było ich niemało na Piaskach. Pod względem kościelnym należały te przedmieścia do Św. Marcina, pierwotnej parafii dla lewego brzegu (chociaż od tego kościoła oddzielało je miasto w obrębie murów z własną parafią św. Marii Magdaleny nie wykraczającą poza ten obręb; na odwrót — nawet zamek, choć sprzężony z miastem, pozostawał w parafii świętomarcińskiej).

Prócz wymienionych przedmieść osadnictwo rozprzestrzeniło się w XV wieku także na tereny między Piaskami i Św. Marcinem. Za bramą Wrocławską już w r. 1407 istniał kościół Św. Krzyża ze szpitalem dla trędowatych, podległy prepozytowi szpitala Św. Ducha; w r. 1420 z fundacji mieszczań-