obraz5

18 Rytuały

W każdym przypadku opracowanie teorii danego rytuału wymaga łączenia licznych podejść, nie wykluczając żadnego ze źródeł informacji, porównań czy analizy. Jest to kwestia rozwiązań typologicznych mających na celu uporządkowanie mnogości danych

0    rytuałach oraz ich różnorodności.

III. Pole rytualne i jego klasyfikacja

Czasem klasyfikacje ograniczają się do opisania przedmiotów, osób lub ich zachowań. Nas natomiast interesować będzie rozróżnienie „klas” lub „kategorii” i podział składających się na nie elementów. Zaczniemy od przywołania dwóch powszechnie znanych pojęć.

1. Teoria Durkheima

Jako pierwszy zaliczył on „zachowania rytualne” do „podstawowych form życia religijnego”. Rozróżnił dwie główne kategorie: kult negatywny składający się ze zbioru tabu, zakazów oraz kult pozytywny, który tworzy związek z sacrum. Pierwszy ma zapewnić rozdział między profanum i sacrum, wykluczając ewentualnie zatarcie tej granicy, które mogłoby być niebezpieczne. Należy bowiem rozróżnić zakazy religijne, których przekroczenie powoduje sankcję boską i zarzuty ludzkie, od zakazów magicznych, które narażają na ryzyko „praktyczne”, czasem nawet bardzo znaczne (poczynając od nieszczęścia, a kończąc na śmierci).

Kult negatywny polega na zastosowaniu zabiegów i prób umożliwiających dostęp do kultu pozytywnego. Taką rolę odgrywają rytuały ascetyczne obejmujące proste ograniczenia, jak i okaleczenia ciała.

Kult pozytywny przybiera różne formy i opiera się we wszystkich religiach na rytuałach ofiarnych, które sąjednocześnie aktami wyrzeczenia, ofiary i komunii (pokarmowej) jednoczącymi boga i wiernych. Rytuały naśladowcze często wzmacniają lub zastępują poprzednie; hołdują zasadzie, że podobieństwo rodzi podobieństwo

1    wiąże się z tzw. magią przychylną obejmującą praktyki obrazowania, orędownictwa i zaklinania.

Rytuały upamiętniające i reprezentujące oferują równie bogaty wachlarz uroczystości, np. rocznice, objawienia boskości, kult przodków obchodzony w miejscach świętych często zarezerwowanych dla wtajemniczonych, popularne święta, w których funkcja zabawowa występuje razem z kulturową (np. odgrywanie przez aktorów dramatycznego epizodu z życia bohatera). Wywodzą się one z wyobrażeń społecznych, do których jednostki nieustannie powracają.

Z pewnością, zaznacza Durkheim, nie należy wyolbrzymiać aspektu zabawowego, ponieważ rytuał służący wyłącznie rozrywce traci podstawowy sens, powinno się więc łączyć powagę i zabawę. „Rozrywka to jedna z form odnowy moralnej będącej zasadniczym przedmiotem kultu pozytywnego. Po wypełnieniu naszych obowiązków rytualnych powracamy do codziennego życia z większą odwagą i gorliwością Dlatego też idea ceremonii religijnej kojarzy się z ideą święta i na odwrót, każde święto, nawet świeckie, posiada zabarwienie religijne” - towarzyszy mu stan uniesienia pozwalający na przekroczenie zwyczajnych reguł. W ten sposób Durkheim uznał istnienie rytuałów świeckich, szczególnie masowych (defilady, zabawy, spektakle).

Rytuały pokutne: w porównaniu z pogodną atmosferą świąt ceremonie żałobne i pokutne odznaczają się ostentacyjnym smutkiem. Mają odpędzać śmierć i nieszczęścia, a ich uczestnicy dostają czasem spazmatycznych ataków, po których odczuwają pocieszenie i zadośćuczynienie.

2. Klasyfikacja proponowana przez J. Cazeneuve’a

Wychodzi on także od refleksji o możliwych postawach człowieka wobec przeznaczenia i łączy je bezpośrednio z tąproblematyką Kiedy zadajemy sobie pytanie, co stwarza w społeczeństwach potrzebę rytuałów, zauważamy, że człowiek miotany sprzecznymi uczuciami, czując się zarazem wolny i zagrożony przez nieznane siły, „może z jednej strony pragnąć określenia odwiecznego losu, a z drugiej znaleźć się ponad regułami i przekraczać wszelkie granice.”

Wobec tego konfliktu myślowego rytuał oferuje trzy rozwiązania:

-    Dodaje otuchy w obliczu trwogi i niebezpieczeństw związanych ze wszystkim, co przekracza nasze możliwości, z elementem „nadludzkim”, który R. Otto określił jako „mroczny”, implikujący przerażającą ale i przyciągającą moc. Rytuały mogą więc służyć ochranianiu (tabu), oczyszczeniu (zmycie skazy) lub przygotowaniu przeistoczenia (obrzędy przejścia).

-    Poszukiwanie mocy przez kontakt z siłami nadprzyrodzonymi, często kosztem bezpieczeństwa. Jest to przypadek obrzędów związanych z magią i szamanizmem. Praktykowanie ich wymaga stosowania odrażających lub skalanych przedmiotów (kości, trupy, odchody), przekroczenia najważniejszego tabu (zabójstwo, kazirodztwo), a przede wszystkim uczestnictwa postaci „niezwykłych” przez swój wygląd, zachowanie,