P1130649 resize

48

strzał do tuku), w obrządku pogrzebowym (mężczyźni ułożeni na prawym, kobiety na lewym boku). Nie ulega więc wątpliwości, te kultura Chłopice-Vesclć powstała na terenie, gdzie obok kultury pucharów dzwonowatych istniało silne podłoże kultury ceramiki sznurowej, to jest na Wyżynie Małopolskiej. Na pograniczu słowacko--morawskim, w sąsiedztwie zwartego zasięgu kultury pucharów dzwonowatych, brak jest bowiem śladów intensywnego, starszego osadnictwa sznurowego, na północ i wschód zaś od Małopolski nie dociera znów zupełnie kultura pucharów dzwonowatych.

Wytworzywszy się najprawdopodobniej w dorzeczu górnej Wisły kultura Chłopice-Ycsele zaczyna bardzo szybko rozszerzać się we wszystkich prawie kierunkach, z wyjątkiem zachodniej części Polski. Sposoby szerzenia się jej mogły być jednak różne. Wiele danych wskazuje na to, że kultura ta została przeniesiona na południe, na teren Słowacji, w obce jej podłoże kulturowe, przez ekspansję grup ludzkich, znaczących tam swą obecność i kierunek wędrówki niedużymi skupiskami grobów, układającymi się łańcuchowo wzdłuż głównych rzek. Najprawdopodobniej w sposób podobny opanowany został teren dorzecza górnego Bugu i Dniestru, skąd znamy również głównie pojedyncze pochówki. Natomiast obszary Niżu Środkowopolskiego przejmowały jej cechy zapewne przede wszystkim drogą akulturacji miejscowego, głównie późno-grzcbykowo-dołkowego podłoża kulturowego. Świadczyłyby o tym m. in. nie zmienione w stosunku do eneolitu punkty zasiedlania (wydmy), a także współ występowanie cech obu kultur (tzn. grzebykowo-dołkowej i Chłopice-Veseić) na ceramice i wśród narzędzi krzemiennych (J. Machnik 1964). Możliwe, że stymulatorem tych przeobrażeń były kolonie twórców kultury Chłopice-Veselć ulokowane w głębi tego obszaru. Za taką można by uznać wyizolowane stanowisko na wydmach „Czerwony Borek” w Stochach Annopolskich (Z. Szmit 1929).

Chronologia

Kultura Chłopice-Veselć jest 'niewątpliwie współczesna młodszej fazie kultury pucharów dzwonowatych. zwłaszcza tzw. grupie Csepel na Węgrzech środkowych, najmłodszym zespołom kultury ceramiki sznurowej w Czechach oraz późnosznurowym znaleziskom grobowym z pucharkami doniczkowatymi na Podolu (J. Machnik 1967, s. 116, 117). Jest więc ona jedną z kultur okresu przejściowego od eneolitu do początków epoki brązu. Na obszarach lessowych Małopolski, Górnego Śląska, Wyżyny Lubelskiej i Wołynia, a także na Słowacji i na Morawach trwa krótko, 50-100 lat. Seria świeżo uzyskanych dat 04 (A. J. Machnikowie 1973, s. 153) pozwala zamknąć jej rozwój na 1850-1750 r. p.n.e. Szybkie zmiany, jakie zachodzą na tych terenach podlegających w dalszym ciągu silnym oddziaływaniom od południa, powodują pojawienie się tam wkrótce nowych kultur, chociaż wyrosłych częściowo — jak zobaczymy dalej — z podłoża kulturowego Chłopice-Vesele. Natomiast na terenach nie objętych tymi przemianami, a mianowicie na Mazowszu, Podlasiu, Polesiu, a może nawet na poza-lessowych obszarach Małopolski, większość cech kultury Chłopice-Vesele rozwijała się dalej, znajdując oparcie — jak się wydaje — w znacznie wolniejszej niż na południu kraju ewolucji procesów gospodarczych. Zasadnicza zmiana następuje tam dopiero z chwilą pojawienia się kultury trzcinieckiej, a więc w okresie zaniku kultury mie-rzanowickiej i zjawisk jej pokrewnych.

2. KULTURA MIERZANOW1CKA

Kulturę mierzanowicką wyodrębniono jeszcze w okresie międzywojennym na podstawie materiału z cmentarzysk w Mierzanowicach, woj. tarnobrzeskie (d. po w. Opatów), i w Tomaszowie, woj. krakowskie (K. Sale-wicz 1937; J. Kostrzewski 1939-1948). Uważano ją niekiedy za grupę kultury ceramiki sznurowej używając także nazwy tomaszowska. Do niedawna znana była prawic wyłącznie z grobów, dopiero w ostatnich latach zaczęto wyróżniać także jej materiały z osad. Niedawno ukończono badania dużej osady i cmentarzyska w Iwanowicach, woj. krakowskie (A. J. Machnikowie 1973), oraz nekropoli w Żcrnikach i w Miemowie, woj. kieleckie (A. Kempisty 1970). Zdecydowana większość źródeł omawianej kultury nie została jeszcze dotąd opublikowana, niemniej ukazało się szereg krótkich, poświęconych jej szkiców, a także pierwsza próba pełniejszego jej opracowania w oparciu o dostępny, aczkolwiek w znacznej mierze nie opublikowany zasób źródeł (J. Machnik 1967). Na tej podstawie wiemy, że kultura la obejmuje obszary Polski południowo-wschodniej, tzn. głównie Wyżynę Małopolską, zachodnią część Wyżyny Lubelskiej, Kotlinę Sandomierską i Pogórze Karpackie, wchodząc miejscami w głąb Beskidów, np. na teren Kotliny Sądeckiej. Prawdopodobnie przez ten właśnie obszar wzdłuż Popradu miała ona połączenie z tzw. grupą kośtańską we wschodniej Słowacji, która w swej starszej fazie jest po prostu lokalną odmianą kultury mierzanowickiej, podobnie jak tzw'. grupa poczapska w międzyrzeczu górnego Bugu i Dniestru. Dla ostatecznego rozstrzygnięcia tej sprawy brak nam jak dotąd możliwości porównania materiału z osad, gdyż obie ostatnie grupy znane są na razie wyłącznic na podstawie znalezisk grobowych.