P1170458

196 Zbigniew Butouista

w skład inwentarzy grobowych, stanowiłyby wyposażenie tej grupy i wraz z nią zostałyby przeniesione w te okolice nad Wartą. Stąd należałoby je wyłączyć z grupy wytworów halsztackich na ziemiach polskich, uznawanych bezspornie za importy związane z bezpośrednią wymianą z miejscową ludnością „łużycką”, co natomiast nie zmienia naszego stosunku do nich jako elementów obcych w tej części Polski. Inna byłaby więc tylko ich interpretacja. Jeśli zaś istotnie tak było, to północny zasięg występowania tych importów na terenie Wielkopolski należałoby przesunąć w kierunku południowym do linii środkowej Obry (Zaborowo, gm. Przemęt) i środkowej Warty (Ł.upice, gm. Pyzdry i Nadziejewo, gm. Środa Wielkopolska    zob. M. Gedl 1973, s. 80/81, ryc.

17). To zaś zmieniałoby nasz dotychczasowy obraz stosunków handlowych Południa z terenem Pomorza Środkowego i Zachodniego w istotny sposób.

Również i na odkrycie większej ilości surowca bursztynowego w osiedlu w Komorowie chciałbym spojrzeć nieco inaczej: w kontekście możliwości uzyskania go na miejscu, tzn. w rejonie Szamotuł — ObornikOpracowany ostatnio katalog znalezisk i miejsc eksploatacji bursztynu (zob. B. Kosmowska-Ceranowicz i T. Pietrzak 1982, s. 110) wzmiankuje o występowaniu tego surowca zarówno w samych Obornikach, jak też w Otorowie, gm. Szamotuły, gdzie odkryć miano niegdyś bryły wielkości głowy ludzkiej. Bursztyn w dużych ilościach ujawniono w obrębie Puszczy Noteckiej w międzyrzeczu Noteci i Warty, a wspomniani autorzy piszą (B. Kosmowska-Ceranowicz, T. Pietrzak 1982, s. 73): „W 1965 r. podczas wykonywania orki na głębokości około 0,5 m natrafiono na znaczną ilość kawałków bursztynu [...] Największa bryłka ważyła ok. 150 g. Przewiduje się, że podczas pełnej orki istnieje możliwość uzyskania do 1 kg bursztynu z 1 ha”. Bursztyn w większych ilościach wystąpił też w rejonie Gorzowa Wielkopolskiego (jw., s. 74 75).

Miejsce zespołu Gorszewice Komorowo widziałbym raczej w postaci najdalej ku północy wysuniętego ważnego punktu handlowego w wymianie dalekosiężnej, działąjącego przede wszystkim w ramach wymiany między Wielkopolską a Pomorzem Środkowym i Zachodnim, aniżeli z Pomorzem Wschodnim przez Pojezierze Krąjeńskie i Bory Tucholskie. Zwracam jednakże uwagę na znaczne oddalenie tego zespołu zarówno od przejścia w rejonie Gorzowa Wielkopolskiego, jak i od

'Autor tego interesującego stwierdzenia nie mógł wiedzieć w trakcie pisania mp referatu, ze pogląd taki został nieco wcześniej wysunięty. Por. T. Malinowski. Ree.: Barbara Kosmowska-Ceranowicz, Teresa Purtrzak. Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu to Polsce, Warszawa 1982. Rocznik Słupski. R. 1082. 1983:1965. s. 231 (przyp. rad.). Znalazł on zresztą pełne potwierdzenie w wystąpieniach na wspomnianym sympozjum w Słupsku w 1983 r . a także w podejmowanych na nim dyskusjach.

podobnego w okolicach Czarnkowa    Piły, przy czym nie wyklucza się

łączności z jednym i drugim. Przy tej okazji zwracam też uwagę na bliżej dotąd nie określony przebieg powiązań wymiennych między Kujawami a Jutlandią, co dowodnie stwierdzone zostało przez J. Kostrzewskiego (1953, s. 42 nn. oraz mapy po s. 64, nr I, m-V). Przypomnę w związku z tym symptomatyczne stwierdzenie tego badacza (jw., s. 45): „Nagolenniki typu stanomińskiego i szpile z 2 tarczkami spiralnymi nie szerzą się ku zachodowi wzdłuż nąjnaturalniejszej, jak się zdawało, drogi wodnej, jaką stanowi Noteć, lecz drogą okrężną idącą od Kujaw w kierunku południowo-zachodnim aż do Odry i następnie wzdłuż tej rzeki aż do jej ujścia, skąd dostawały się aż do odległej Danii”. Marginesowo dodam, że badacz ten fakt omijania Noteci wyjaśniał wytworzeniem się w północno-wschodniej Wielkopolsce klina osadnictwa rozszerzającej się kultury wschodniopomorskiej, co jednakże odnosić się może dopiero do HaD, podczas gdy wymiana ta istniała już w HaC.

Późniejsze (z HaD) importy tzw. wschodniohalsztackie w wyróżnionym tu regionie, w zasadzie nie przekraczają linii W arty (z Gorsze wicami sąsiaduje znalezisko z Biezdrowa-Zakrzowa, woj. Piła; zob. Prahistoria 1979, s. 286, ryc. 172), a wyjątek stanowią: żelazna siekierka z bocznymi wyrostkami z Brzeska, woj. Szczecin, którą jednak rozpatrywać należy w kontekście procesu rozszerzania się znajomości żelaza wzdłuż Odry, oraz dwa znaleziska zapinek typu Certosa lub ich naśladownktw z rejonu Czarnków — Pila (L. J. Luka 1959, mapa 1). Odrębne natomiast miejsce zajmują szklane paciorki, będące niewątpliwie importem z południa, lecz właśnie dla tej części dorzecza Warty i Noteci nie doczekały się skartografowania (dla terenów nad dolną Wartą zob. S. Griesa 1982, s. 50 n.,s. 252 i mapa 20; dla terenów między Brdą a dolną Wisłą zob. L. J. Luka 1963, s. 284 — mapa oraz s. 286 n.; uzupełnienie zob. L. J. Luka 1975, s. 112 i przyp. 78).

Wspomniane tereny północno-zachodniej i północnej Wielkopolski uczestniczyły w tej wymianie w znacznie mniejszym zakresie niż to się im przypisuje lub też wymiana ta miała inny charakter, trudny do bliższego naświetlenia przy pomocy dostępnego materiału zabytkowego.

Mówiąc o roli przejścia przez Noteć w rejonie Czarnkowa Piły przypomnę jeszcze o spostrzeżeniach M. Nowakowskiej (1984, s. 19 nn., zwłaszcza ś. 39, ryc. 40) o rozszerzaniu się osadnictwa kultury wschodniopomorskiej między Drwęcą a Gwdą w HaD. które objęło tylko teren południowej krawędzi doliny Noteci (wzdłuż peryferii Puszczy Noteckiej) i dopiero w rejonie Czarnkowa - Chodzieży wykazuje wyraźne rozszerzanie się szerokim klinem ku południowemu wschodowi.

W zakresie spostrzeżeń nad rolą Noteci należy jeszcze zwrócić uwagę