P1170453

186 Zbigniew Bukowski

pełnił istotną rolę w obrębie odnogi tzw. szlak u bursztynowego, przebiegającej od Zatoki Gdańskiej poprzez Pomorze Wschodnie w kierunku płd.-zach. ku kolanu Warty na płn. od Poznania.

Nawiązuję do wysuwanego w literaturze przypuszczenia, że całość kontaktów Południe Północ we wczesnej epoce żelaza cechowali dwufazowość. W fazie pierwszej obserwujemy napływ przedmiotów luksusowych w postaci naczyń brązowych, wyróżniających się ozdób, uzbrojenia i części uprzęży końskiej. Przypadała ona głównie na HaC i reprezentowały ją importy, określane mianem wschodnioalpejskich i północnoitalskich. Faza druga, z HaD-LtA, charakteryzowała się napływem importów, określanych ogólnie terminem wschodniohalszta-ckich. obejmujących bardziej masowe wytwory, jak narzędzia (głównie płaskie siekierki z bocznymi wyrostkami) oraz ozdoby metalowe (w tym zapinki typu Cert osa i jego odmia ny) i zwłaszcza paciorki szk lane. Myślę, iż w tych właśnie kategoriach rozpatrywać należy kwestię zespołu Gorszewice-Komorowo, na który, moim zdaniem, winniśmy spojrzeć nieco inaczej, niż to stwierdzono< w literaturze przedmiotu.

Uwagi poniższe poświęcam przede wszystkim strefle wzdłuż dolnej Warty i Noteci, podejmując próbę ustalenia dogodnych przejść ku Pomorzu, datowania ich wykorzystywania oraz znaczenia. Pragnę zaznaczyć, że szereg kwestii sygnalizuję, tylko skrótowo. Różnorodne aspekty związane z procesem rozwojowym Pomorza Zachodniego i Wschodniego w młodszych fazach epoki brązu oraz we wczesnej epoce żelaza (dla Północy w IV VI EB wg Monteliusa), znajdą z pewnością szersze naświetlenie w innych referatach niniejszej konferencji. Tematyka ta jest zresztą przedmiotem przygotowywanego przeze mnie obszernego opracowania o charakterze dyskusyjnym, a dotyczącego rozwoju obu części Pomorza w tym czasie w świetle dalekosiężnych powiązań kulturowo-wymiennych, które zna.lazły w ostatnim czasie odzwierciedlenie w opracowaniach niemieckich badaczy, zwłaszcza F. Hor*ta czy H.-J. Hundta, duńskich — J. Jensena, K. Kristiansena i H. Th ranę oraz polskich J. Dąbrowskiego i J. Ostoja-żTagórskiego, a także L J. Luki oraz T. Malinowskiego.

-Dzieje Pomorza w młodszych fazach epoki brązu i we ^wczesnej epoce żelaza rozpatrywać należy przede wszystkim w kontekście oddziaływań kręgu nordyjskiego i jego pośrednictwa we wpływach ze środkowego dorzecza Laby oraz dorzecza górnego Dunąju i górnego Ren.u (strefa nawodnych osad alpejskich), a od początku epoki żelaza włą^enia w sferę oddziaływań, towarzyszących tzw. szlakowi bursztynowemu z HaC-D. W ostatnim czasie coraz wyraźniej zaznaczają się wpły<*7 w odwrotnym kierunku - Pomorza ku wyspom duńskim oraz południowej i środkowej Szwecji (włączając tu Gotlandię) z wykorzystaniem

szlaków morskich. W końcu konieczne jest też uwzględnienie powiązań kulturowo-wymiennych Pomorza Wschodniego ze strefą bałtyjską. Podobne powiązania Pomorza z pozostałą częścią ziem w dorzeczu Odry i Wisły Warty, ogólnie uznać należy za genetycznie z sobą związane w ramach kompleksu kultury łużyckiej, jakkolwiek dziś nie ulega wątpliwości zdecydowana przewaga oddziaływań nordyjskich w zakresie wytwórczości brązowniczej na obszar Pomorza w porównaniu i podobnymi z sąsiadujących ugrupowań kultury łużyckiej. Te jednak kwestie nie będą przedmiotem mych uwag w niniejszym opracowaniu, gdyż nadają się do odrębnego ujęcia.

Reprezentuję pogląd, iż w porównaniu z jedynym dotąd opracowaniem całokształtu znalezisk kultury łużyckiej na Pomorzu, dokonanym przez J. Kostrzewskiego (1958), dostępna nam aktualnie baza materiałowa i związane z nią kwestie ogólne, wymagają ponownego rozpatrzenia w kontekście podobnej problematyki sąsiadujących stref i regionów. Opublikowana niedawno przez J. O stój a-Zagórskiego (1982) praca obejmuje w zasadzie tylko kwestie osadniczo-demograficzne i gospodarcze wybranych (wyróżniąjących się) regionów w ramach Pomorza w okresie halsztackim. Dotyczy więc tylko wąskiej problematyki, tym bardziej wymagającej uzupełnienia, iż jest ona przez tego autora rozpatrywana w zbyt wąskim kontekście powiązań z kręgiem nordyj-skim, pod którym rozumieć należy nie tylko Jutlandię wraz z wyspami duńskimi i przylegający Szlezwik-Holsztyn, ale zwłaszcza Meklemburgię, północną Brandenburgię, a także południową Skandynawię. Podjęcie przewartościowania materiałów archeologicznych z Pomorza z okresu trwania tu kultur łużyckiej i wschodniopomorskiej może ułatwić uzyskanie bardziej przekonywającej podstawy dla wykazania wyraźnie odrębnego, co najmniej od IV EB, nurtu rozwojowego kultury łużyckiej na Pomorzu. W ten sam nurt należałoby włączyć i genezę oraz wczesną fazę rozwojową kultury wschodniopomorskiej, znacznie lepiej rozpoznanej i zbadanej w skali całego Pomorza Wschodniego dzięki opracowaniom L. J. Luki i T. Malinowskiego. Problem ten jednak nie będzie i poruszony w niniejszym opracowaniu, jakkolwiek dwugłos między obu wspomnianymi tu autorami co do więzi genetycznych (północna Italia hib krąg nordyjski) związanych z pojawieniem się na tym obszarze urn domkowych i twarzowych, prowokuje do włączenia się do dyskusji (zob. ■ np. L. J. Luka 1963, s. 282 nn.; T. Malinowski 1979, s. 95 nn.).

Kartograficzne przedstawienia hipotetycznego przebiegu szlaków wymiennych. Przegląd poniższy, obejmujący tylko wybrane pozycje z literatury, rozpocznę od propozycji J. M. de Navarro (1925, s. 296 nn. t i mapa) z uzupełnieniami E. Śturmsa (1953, s. 193, mapa 3), dopuszczają-