67262 P1170457

194___Zbigniew Bukowski

i s. 127. ryc. 97). Jeśli zaś kartograficzne ujęcia znalezisk przedmiotów żelaznych w dorzeczu Odry i Warty, opracowane przez F. Horsta (np. 1982. s. 234. ryc.2) odpowiadają nie tylko aktualnemu stanowi badań, ale odzwierciedlają faktyczną sytuację, a jest to bardzo prawdopodobne rozszerzenie się tej grupy wytworów na Pomorzu Zachodnim mogło pozostawać w związku ze wspomnianymi przejściami przez Odrę i Wartę. stanowiącymi ważne odcinki ówczesnych szlaków wymiennych.

Przyjąć więc można, iż nad dolną Wartą i w przylegającej częśb doliny Odry znajdowały się szlaki, łączące dorzecze Sprewy Haweli z Wielkopolską i ziemią lubuską oraz rejonami u ujścia Odry.

Kolejny z wymienionych regionów — Czarnków-Piła - związany jest z jedną z głównych, proponowanych przez T. Malinowskiego, odnóg tzw. szlaku bursztynowego między Pomorzem a zachodnią Wielkopolską w okresie halsztackim (T. Malinowski 1971, s. 109, ryc. 1) oraz z zespołem Gorszewice (cmentarzysko) — Komorowo (osiedle obronne) koło Szamotuł. Przypomnę tu. iż wspomniany autor w rekonstrukcji przebiegu tych szlaków przyjmuje odnogę biegnącą z Pomorza Wschodniego przez środkową Noteć ku wspomnianemu zespołowi, stąd zaś w dwu odgałęzieniach: na zachód ku środkowej Łabie oraz na południe do środkowej Odry.

Na obecnym etapie badań nie jest niestety możliwe bardziej szczegółowe określenie przebiegu dróg (szlaków) obustronnego rozprzestrzenienia się wytworów metalowych i ceramiki między Pomorzem a Wielkopolską, mimo stwierdzenia niewielkiej liczby tego typu importów w obu regionach. Pewną wskazówką może być skarb brązowy z Uśti-kówca, woj. Poznań datowany na V EB—pocz. HaC. L.J. Łuka (1953. s. 52 nn., zwłaszcza s. 63 nn. - omówienie elementów „północnych” oraz s. 69 n.). uznaje go za skarb odlewcy, najprawdopodobniej pochodzenia pomorskiego. Zespół ten zdaje się potwierdzać niemal równocześnie wysunięte przez W. Szafrańskiego (1955, s. 28) przypuszczenie o oddziaływaniach wytwórczości brązowniczej Pomorza Zachodniego na podobną w obrębie grupy zachodniowielkopolskiej. Tenże autor wskazuje ponadto na obecność innych skarbów, zwłaszcza z okolic Czarnkowa i Piły. datowanych na IV EB— HaC, a także na liczne znaleziska z obrębu Wielkopolski z V EB-HaC. zawierające wytwory „pomorskie" tzn. północne (W. Szafrański 1955, s. 619, tabl. 53 — mapa dla IV EB, s. 620. tabl. 54 mapa dla V EB i s.621. tabl. 55 — mapa skarbów z elementami „pomorskimi”) oraz podkreśla, iż obszar nadnotecki pełnił rolę rubież? między sąsiadującymi ugrupowaniami „pomorskimi" i „wielkopolskimi”, natomiast, jak pisze (W. Szafrański 1955, s. 30): ,,... nie może tu być mowy o przygotowanej z rozmysłem na olbrzymią skalę handlowej

penetracji z północy [...]. lecz jest to tylko ślad normalnej, zwykłej wymiany na pograniczu międzyplemiennym".

L. J. Luka (1936, s. 299) zwracał już uwagę, że właśnie nad środkową Notecią od strony południowej obserwujemy u schyłku epoki brązu iw okresie halsztackim wystąpienie rozległych cmentarzysk w Czarnkowie. Wilamowcu koło Chodzieży czy Lubaszu koło Czarnkowa, a od strony północnej - liczne znaleziska kultury wschodniopomorskiej w rejonie Wyrzyska, datowane dopiero od HaD. Cmentarzyska te odpowiadają chronologicznie powyżej wspomnianym skarbom, potwierdzając istnienie kontaktów wymiennych po obu stronach środkowej Noteci, nawet z wyraźną przewagą elementów północnych.

Określenie faktycznego miejsca i roli zespołu Gorsze wice - Komorowo pozostaje w ścisłym związku z próbą określenia rozmiarów i znaczenia dalekosiężnych kontaktów w ramach postulowanego tzw. szlaku bursztynowego w dorzeczu Odry i Warty oraz dolnej Wisły. Przypomnę tu, że znaleziska z HaC importów wschodniohalsztackich i północnoital-skich (grupa wytworów tzw. luksusowych) na tym.obszarze dochodzą w zwartym swym zasięgu tylko do biegu Warty na całej niemal jej długości, przy czym wyraźną enklawę północną tworzy tu cmentarzysko w Gorszewicach.

Przypomnę, że w literaturze wysuwany jest pogląd, iż 1/4 wszystkich tego typu importów z ziem polskich przypada właśnie na to cmentarzysko (L.J. Luka 1959, s. 85 i 90) i na tej podstawie wysunięto pogląd odużej roli zespołu Gorszewice — Komorowo jako faktorii handlowej w wymianie dalekosiężnej, w odkrytych zaś pochówkach z bogatym wyposażeniem upatrywano członków miejscowej społeczności, czynnie pośredniczącej w tym handlu. Moim zdaniem, jeśli istotnie przyjąć istnienie takiej faktorii, co wydąje się prawdopodobne, to jej funkcję określają nie wspomniane importy, lub raczej nie tylko te importy, lecz przede wszystkim ujawnienie w obrębie osiedla obronnego w Komorowie dużej ilości surowca bursztynowego (L. J. Luka 1959, s. 91 — gdzie mowa odużej liczbie wytworów bursztynowych na cmentarzysku w Gorszewicach oraz T. Malinowski 1971, s. 108 — odkrycie 910 bryłek bursztynu w obrębie zbadanych 200 m“ wspomnianego osiedla).

Nie negując postulowanej roli zespołu Gorszewice — Komorowo, fakt wystąpienia tam tak dużej liczby przedmiotów pochodzenia południowego próbowałem wyjaśnić w inny sposób.

Pisałem (Z. Bukowski 1972, s. 122), wysuwając poniższe spostrzeżenie w charakterze hipotezy roboczej, iż: „...nekropola gorszewicka kryje zmarłych wchodzących w skład zorganizowanej grupy, lecz pochodzenia południowego, aczkolwiek najprawdopodobniej z obrębu kultury łużyckiej". W związku z tym wspomniane przedmioty, wchodzące