P1190072

z walki z innymi bogami, to jest z walki dwóch narodów, należało uznać za mocniejszych i potężniejszych. Zasługiwali nawet w narodzie zwyciężonym na kult, jeśli wprost nie ekskluzywny, to przynajmniej równoległy z kultem rodzimych bogów” ⁴⁷.

Dzieje religii znają mnóstwo przykładów takich awansów bogów, wywołanych wzrostem potęgi państwa czy miasta. Można tu wspomnieć np. babilońskiego Marduka. Ten syn boga Ea, czczony wraz z nim w Eridu, był początkowo drugorzędnym bóstwem miejskim Babilonu. Gdy za Hammurabiego władza tego miasta rozciągnęła się na prawie całą Mezopotamię, Marduk zaczął awansować i stał się głównym bogiem panteonu babilońskiego. Wyparł innych bogów, przechwytując ich atrybuty (np. Enlila), i został jedynym panem nieba i ziemi, stwórcą i opiekunem świata, innymi słowy — „Panem” (Bel), określającym los bogów i ludzi. Innym przykładem awansu lokalnego boga na czołowe stanowisko może być ewolucja znaczenia Assura. Również religia egipska wykazuje tendencje monoteizacyjne. Najdobitniejszym jednak przykładem tego zjawiska są dzieje Jahwe, który, w miarę podbojów izraelskich w Kanaan i wzrostu potęgi pań-¹ stwa żydowskiego, wzniósł się z plemiennego boga Izraelitów do roli jedynego władcy wszechświata.

Do powstania idei jedynego wszechwładnego Bogu monoteistycznego zasadniczo przyczyniła się koncepcja boga-króla w jego orientalnym wydaniu jako władcy--despoty. Rozwój władzy na Bliskim Wschodzie prze-' biegał od panowania lokalnych królów, władców miast-- państw (podobnie jak rozwój Grecji, z jej mnóstwem polis), poprzez jednoczenie (przeważnie drogą podbojów) tych państewek w większe organizmy, aż do

ei a. Rlcclotil; Ozleje Izraela, Warszawa IMS, Pnx, a. 371—37Ł

powstania wielkich monarchii — despotii, w których > nieograniczoną władzę pełnili despoci. Wraz z ewolucją koncepcji króla, ze wzrostem absolutności jego władzy, musiała też ewoluować koncepcja boga-króla, by wreszcie stać się ideą jedynego, wszechwładnego, wszechmogącego i absolutnego władcy niebios i ziemi. Również i na ten genetyczny moment idei monoteizmu wskazywał Engels, stwierdzając, że wszechwładny bóg , religii Bliskiego Wschodu był odbiciem despotycznego władcy ziemskiego⁴⁸. Zagadnienie to jest ściśle zwią-zane z problematyką kultu władców i ubóstwiania królów, tak rozpowszechnionego szczególnie na dawnym Bliskim Wschodzie⁴*.

Czynniki poznawcze tkwiące u podstaw powstania ! pojęcia bóstwa monoteistycznego są jeszcze mniej i zbadane niż czynniki społeczne. Na jeden z nich, a mianowicie na spekulacje filozoficzno-religijne Platona i stoików, wskazuje znany wolnomyśliciel polski — Z. Mierzyński^M. Należy pamiętać, że oprócz spekulacji filozofów istniały też spekulacje kapłańskie, , które wraz z refleksjami religijnymi szerokich mas wierzących oddziaływały na koncepcję boga. Jednym z istotnych przejawów tych spekulacji jest odnajdywanie analogii w bóstwach różnych religii, które już w starożytności prowadziło do stwierdzenia, że wszyst-

« Zob. K. Marks i F. Engels: Soeztaienije, Uil.sC.

• Literatura na ten temat Jest olbrzymia. Dobrym punktem wyjścia byłoby przestudiowanie materiałów VIII Międzynarodowego Kongresu Religioznawczego (Rzym 1953), szczególnie referatu zasadniczego c. M. Edsmana. Zob.: The Sacra! Kingshlp — La regalUd sacra. . Lelden 1939 („Studies In the His tory of Rellglons-, Suppletnents to Numcn IV). Z prac w Języku polskim warto polecić — L Piotrowicz: Kult panującego w starożytności. Poznań 1993: W. Tam: CgwOtrocja hellenistyczna. Warszawa nar. pwn, s. 80—39. O koncepcji tinge króla zob. np. A. Robertson: Pochodzenie chraltUtśMM, Warszawa 19M

KIW, s. 19—1*.

se Zob. Z. Mierzyński: Jmk człowiek stworzył Ba go. Warszawa MM, wyd. i, KIW. s. IM

143

JO — Treść wierzeń...