P1260063

25. Wrodaw. Katedra. Chór przed konserwacją z 1934 r. 26. Wrocław. Katedra. Wnętrze chóru po konserwacji z 1934 r.

paryskiej można powiedzieć, że przejnuyąc styl kościoła metropolitalnego, skromniejszym układem chóru zaznaczały swą podległość głównemu kościołowi diecezji. Różnorodność motywacji, wchodzących w grę przy podejmowaniu decyzji o prostym zamknięciu chóru, utrudnia precyzyjniejsze określenie przyczyn wyboru takiej właśnie formy chóru w katedrze wrocławskiej.

Nie należy pomijać formalnego, w sensie pozytywnym, aspektu prostego zamknięcia chóru. Znakomitym przykładem wykorzystania możliwości takiego ukształtowania wschodniej ściany chóru jest katedra w Laon. Usankcjonowana od czasu Saint-Denis rozeta w fasadzie zachodniej niewątpliwie najpełniejszy efekt uzyskała w ścianie wschodniej chóru katedry w Laon: wznosząc się nad trzema witrażowymi oknami tworzy wraz z nimi prawdziwie wewnętrzną fasadę, ku której prowadzi perspektywa głębokiej przestrzeni katedralnej. Ten efekt fasadowy z pełnym wykorzystaniem wielkich okien witrażowych pokazują prosto od wschodu zamknięte chóry katedr angielskich, czy też wzmiankowana już katedra w Ool, a w jakimś sensie także i katedra wrocławska. Całkowite przeszklenie ścierny wschodniej zastąpiło w końcu wcześniejsze bardziej rozdrobnione podziały, które w układach z obejściem od wschodu powtarzały zazwyczaj kompozycję ścian wzdłużnych z arkadami rniędzynawowymi, triforiami i oknami³¹. W katedrze w Doi strefa triforium w ścianie wschodniej została już pominięta.

Charakterystyki przestrzennego układu chóru katedry wrocławskiej nie należy ograniczać tylko do problematyki prostokątnego zamknięcia części wschodniej. Budowa nowego chóru zdeterminowała ogólne cechy całej katedry. Usytuowanie nowego długiego chóru na wschód od romańskiego korpusu pozwala sądzić, że budowa nowej katedry polegała przede wszystkim na powiększeniu przestrzeni chórowej, korpus natomiast powiększał się najwyżej o głębokość transeptu, zaś jego granica zachodnia zgodna była z zasięgiem korpusu katedry romańskiej. W ten sposób następowała istotna zmiana w proporcjach długości chóru i korpusu; wielkość obu tych części w przybliżeniu wyrównała się. Mamy podstawy przypuszczać, że w trakcie budowy chóru zadecydowano o braku transeptu, nie wprowadzono bowiem elementów, które by wskazywały na jego planowanie. Tak więc budowa chóru determinowała późniejszy układ całego kościoła jako budowli beztranseptowej o wydłużonym chórze z wieżami nad wschodnimi przęsłami naw bocznych chóru.

Tendencja do redukcji transeptu, bądź też całkowitej jego eliminacji, jest widoczna w pozacyster-skiej grupie budowli o prosto zamkniętych chórach. Ta prawidłowość nie dotyczy jednak Anglii, tam transept był zawsze mocno akcentowany, a przy znacznej długości kościołów tworzono niekiedy kilka poprzecznych cezur transeptowych. Na kontynencie natomiast w grupie kościołów Ile-de-France o prostokątnym zamknięciu części wschodniej transept zostaje, za przykładem paryskiej Notre-Dame sprzed przebudowy w latach czterdziestych ■\III wieku, poprowadzony w linii murów obwodowych naw bocznych, albo też całkowicie pominięty. Redukcja transeptu nie jest tylko właściwością architektury niższej rangi. W rozpoczętych w tym samym 1195 roku dwu wielkich katedrach w Chartres i Bourges, pierwsza uzyskała wielki hazylikowy trójnawowy transept, druga zaś, o wielkim pięcionawowym programie, obywa się bez ranseptu³². Jest mało prawdopodobne, aby między tymi katedrami zachodziły aż tak istotne różnice w liturgii, by w jednej transept był konieczny, drugiej zaś nie. Zapewne taka sama liturgia odbywać się może w przestrzeni z transeptem jak bez transeptu, tak więc transept należy traktować bardziej jako rozwiązanie formalne aniżeli

28. Lnon. Francja. Katedra. Rzut poziomy

liturgiczne. W każdym razie zanikanie transeptu jest zdecydowanie obce architekturze cysterskiej.

Tendencji do ograniczania transeptu, czyjego całkowitej eliminacji (jak np. w Brie-Comte-Robert, czy też Clamecy) w budowlach o trójnawowym prostokątnym chórze towarzyszy znaczne wydłużanie chóru. I znów tendencja ta była charakterystyczna dla architektury angielskiej. W rozwoju katedry gotyckiej, przy budowie paryskiej Notre-Dame nastąpiło przełamanie dawnego układu krótkiego sanktuarium na wschód od transeptu, nawet w wypadkach najbardziej rozwiniętych chórów obejściowych z kaplicami promienistymi. Uporządkowanie funkcjonalne wczesnych katedr z transeptem mocno przesuniętym na wschód przypominało klasztorny sposób użytkowania; chór w sensie funkcjonalnym obejmował wówczas wschodnie sanktuarium, skrzyżowanie i wschodnią część korpusu nawowego. Układ taki był oczywisty w kościołach zakonnych, które w zasadzie - poza wyjątkowo uroczystymi dniami - były zamknięte dla wiernych. Inaczej sytuacja przedstawiała się w katedrach, gdzie znaczna część kościoła musiała być przeznaczona dla wiernych. Nadanie w paryskiej Notre-Dame chórowi tej samej długości, co korpusowi nawowemu, oznaczało wyzbywanie się w układzie katedralnym tradycji architektury

- 25